Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti kafedrasi
Asosiy tashkiliy-huquqiy shakllar
Download 0.69 Mb. Pdf ko'rish
|
5-Mavzu. Tashkilotlar va ularni boshqarish
|
5.4.Asosiy tashkiliy-huquqiy shakllar
Hozirgi sharoitlarda tashkilot (xorij amaliyotida firma) bozordagi raqobot munosabatlarining asosiy harakat qiluvchi shaxsi boʻladi. Tijorat, yaʼni foyda olish uchun harakat qiluvchi tashkilotlar (korxonalar)ning tarixi tomirlari bilan anʼanaviy jamiyatga borib taqaladi. Ularning u yoki bu shakllari amalda uzoq oʻtmishning barcha buyuk siviliziatsiyalarida qayd etilganlar. Koʻproq 110 savdogarchilik va (bir oz kamroq darajada) hunarmandchilik korxonalari keng tarqalganlar. Ulardan baʼzi birlari katta yutuqlarga erishganlar va nisbatan murakkab tashkiliy tuzilmaga ega boʻlganlar. Masalan, antik zamonning yirikroq ustaxonalari - ergasteriyalarda nazoratchilarning koʻp bosqichli ierarxiyasi nazorati ostida 300 gacha qullar ishlaganlar, mahsulot esa har xil shaharlardagi baʼzi bir xuddi shunday doimiy sotish tarmogʻi orqali sotilgan. Zamonaviy firmalarda kapitalistik davrgacha boʻlgan tijorat korxonalari, qoidaga koʻra, quyidagalar bilan farqlanadilar: • majburiy mehnatdan foydalanish; • faoliyatning anʼanaviy xarakteri (oʻn yillar damomida oʻzgarmaydigan texnologiya, bir xildagi mahsulot, bir marta va butunlay qabul qilingan tuzilma); • iqtisotdyotagi oʻsha vaqtda ustivor boʻlgan xoʻjalik yuritishning novator, oʻzini oʻzi taʼminlovchi (yoki notural) turiga nisbatan ikkinchi darajali roli. Birinchi kapitalistik firmalar kichik, yakka shaxsli egalik yoki oʻrtoqlik kabi tashkil qilinganl ar (firmalarning keyingi turi sheriklik yoki payl ardagi jamiyat deb ham ataladi). Egasi (yoki egalari) firma fao liyati uchun zarur boʻlgan barcha sarmoyani kiritgan va kompaniyani shaxsan boshqargan. Egasi (yoki egalarning tor guruhi)ni firmaning muvaffiqiyatidan manfaatdorligi va amalda rasmiyatchilik va byurokratizmni yoʻqligida (barcha narsani xoʻjayinning oʻzi hal qiladi) yakka shaxsli kompaniyalar va oʻrtoqliklar kichik firmani tashkilotlarning ideal turi qilganlar. Hozirgi vaqtga qadar rivojlangan kapitalistik mamlakatlar firmalarining umumiy sonidan 4.3 qismiga yaqini xuddi shu asosda harakat qiladilar. Jahon amaliyotida firmalarni quyidagi alomatlar boʻyicha tasniflash qabul qilingan: • xoʻjalik fao liyatining turi va xarakteri (sanoat, transport, sugʻurta, savdo, injiniring,sayyohlik va boshqalar); • huquqiy holati (yakka shaxsli tashkilot va tadbirkorlar birlashmasi); • mulkchilikning xarakteri (xususiy, davlat, yarim davlat va kooperativ); • faoliyat sohasi; • oʻlchami. Firmalarni har xil alomatlar bilan tasniflash aniq firmani oʻrganish natijasida tashkiliy-huquqiy shakli, uning isteʼmol bozoridagi holati, firma ichidagi munosabatlar, faoliyatning xarakteri va koʻlamlari haqida toʻliq tassavvur olish imkoniyatini beradi. Oʻzbekiston Respublikasidagi tashkilotlarni barqaror va samarali fao liyat yuritishlari uchun hammadan avval ularni boshqarish tizimining huquqiy taʼminlanishi yaratilgan. Gap shundaki, har bir tashkilot yuqoriroq darajadagi tizim- mintaqa, soha, mamlakat, qoʻshma tashkilot esa - jahon hamjamiyatning tuzilmasi boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasi hozir bozor munosabatlarini shakllanishi bosqichidadir. Ushbu jarayonni huquqiy taʼminla-shining koʻpgina yoʻnalishilari hozir yangilangandirlar. Bu eng muhim yoʻnalish - tashkilotlar faoliyatini huquqiy tartibga solishga ham tegishlidir. U hammadan avval Oʻzbekiston Respublikasi 111 Fuqarolik Kodeksining meʼyorlariga muvofiq amalga oshiriladi, u korxonalar va tashkilotlar- yuridik shaxslarning qoʻyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarini belgilaydi [1,2]: - xoʻjalik oʻrtoqliklari va jamiyatlari; - ishlab chiqarish kooperativlari; - davlat unitar korxonalari; - notijorat tashkilotlar. Oʻz navbatida xoʻjalik oʻrtoqliklari va jamiyatlari quyidagi tashkiliy -huquqiy shakllarga ega boʻlishlari mumkin: - toʻliq oʻrtoqlik; - ishonchdagi oʻrtoqlik; - maʼsuliyati cheklangan jamiyat; - qoʻshimcha javobgarlikka ega jamiyat; - ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati; - yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati; - shoʻba va bogʻliq jamiyatlar. Hammadan avval "yuridik shaxs" tushunchasini koʻrib chiqamiz. Mulkchiligida, xoʻjalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida ajratilgan mulkiga ega va oʻzining majburiyatlari boʻyicha shu mulk bilan javob beruvchi tashkilot yuridik shaxs deb ataladi. U oʻz nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquklarni xarid qilish va amalga oshirishi, majburiyatlarga ega boʻlishi, sudda daʼvogar va javobgar boʻlishi mumkin. Yuridik shaxslar shaxsiy balansga yoki smetaga ega boʻlishlari kerak. Oʻz faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni koʻzlovchi tashkilotlar (tijorat tashkilotlari ) yoki bunday maqsad sifatida foyda olishni koʻzlamaydigan va olingan foydani ishtirokchilari ichida taqsimlamaydigan tashkilotlar (notijorat tashkilotlar) yuridik shaxslar boʻlishlari mumkin. Tijorat tashkilotlari boʻlgan yuridik shaxslar xoʻjalik oʻrtoqliklari va jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxonalari shaklida tashkil qilinishlari mumkin. Notijorat tashkilotlari boʻlgan yuridik shaxslar isteʼmolchilar kooperativlar, muassasalar mulk egalari tomonidan moliyalashtirilgan ijtimoiy yoki diniy tashkilotlar (birlashmalar, hayriya jamgʻarmalari shaklida, hamda qonun tomonidan koʻzda tutilgan boshqa shakllarda tashkil qilinishlari mumkin. Notijorat tashkilotlari tadbirkorlik faoliyatini faqat oʻzlari tashkil qilinishlari maqsadlariga erishishga xizmat qiluvchi va ushbu maqsadlarga mos kiluvchi miqdorda amalga oshirishlari mumkin. Yuridik shaxs adliya idoralarida yuridik shaxslarini roʻyxatga olish haqidagi qonunda maʼlum tartibda davlat roʻyxatidan oʻtishlari kerak. U yo nizom, yoki taʼsis shartnomasi va nizom, yoki faqat taʼsis shartnomasi asosida harakat qiladi. Qonunda koʻzda tutilgan hollarda tijorat tashkiloti boʻlmagan yuridik shaxs ushbu turdagi tashkilotlar haqidagi umumiy qoidalarga asosan harakat qilish mumkin. Yuridik shaxsning taʼsis shartnomasi uning taʼsischilar (ishti- rokchilar) tomonidan tuziladi, nizom esa tasdiqlanadi. Ushbu kodeksga muvofiq bitta taʼsischi 112 tomonidan tashkil qilingan yuridik shaxs ushbu taʼsischi tomonidan tasdiqlangan nizom asosida harakat qiladi. Yuridik shaxsning taʼsis hujjatlarida yuridik shaxsning nomi, joylashgan joyi, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi belgilab beriladi, hamda tegishli turdagi yuridik shaxslar uchun qonun tomonidan koʻzda tutilgan boshqa maʼlumotlar boʻladi. Notijorat tashkilotlari va unitar korxonalarning, qonunda koʻzda tutilgan hollarda boshqa tijorat korxonalarining ham taʼsis hujjatlarida yuridik shaxs faoliyatining predmeti va maqsadlari belgilab berishlari kerak. Tijorat tashkiloti faoliyatining predmeti va maʼlum maqsadlari qonun boʻyicha majburiy boʻlmagan hollarda ham taʼsis hujjatlarida koʻzda tutilgan boʻlishlari mumkin. Taʼsis shartnomasida taʼsischilar yuridik shaxsni tashkil qilish majburiyatini oʻzlariga oladilar, uni tashkil qilish boʻyicha qoʻshma faoliyatining tartibi, unga oʻz mulklarini topshirish va uni faoliyatida ishtirok etish shartlarini belgilaydilar. Shartnoma tomonidan foyda va zararlarni ishtirokchilar oʻrtasida taqsimlanishi, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish, taʼsischilar (ishtirokchilar)ni uning tarkibidan chiqishi shartlari va tartibi belgilanadi. Tashkilotlar aniq tashkiliy-huquqiy sherikliklarining baʼzi bir xususiyatlari, ularni tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi quydagilardan iboratdir. Toʻliq oʻrtoqlik - oʻrtoqlik ishtirokchilari (toʻliq oʻrtoqlar) ular oʻrtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq oʻrtoqlik nomidan tadbirkorlik fao liyati bilan shugʻullanadilar va uning majburiyatlari boʻyicha oʻzlariga tegishli boʻlgan mulk bilan javob beradilar. Shaxs faqat bitta toʻliq oʻrtoqlikning ishtirokchisi boʻlishi mumkin. Toʻliq oʻrtoqlik firmasining nomi yoki uning barcha ishtirokchilarining ismlari(nomlari) va "toʻliq oʻrtoqlik" soʻziga, yoki bitta yoki bir necha ishtirokchilarning ismi(nomi)ga va "kompaniya" va "toʻliq oʻrtoqlik" soʻzlarini qoʻshilishiga ega boʻlishi kerak. Toʻliq oʻrtoqlik taʼsis shartnomasi asosida tashkil qilinadi va harakat qiladi, u uning barcha ishtirokchilari tomonidan imzolanadi. Toʻliq oʻrtoqlikning taʼsis shartnomasi quyidagilarga ega boʻlishi kerak: oʻrtoqlikning nomi; uni joylashgan joyi; faoliyatini boshqarish tartibi; oʻrtoqlik yigʻma sarmoyasining miqdori va tarkibi haqidagi shartlar; ishtirokchilardan har birining yigʻma sarmoyadagi ulushlarining miqdori va uni oʻzgartirish tartibi haqida; ular tomonidan kiritilayotgan kiritmalarning miqdori, tarkibi va tartibi haqida; ishtirokchilarning kiritmalar kiritish boʻyicha majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarligi haqida. Toʻliq oʻrtoqlik faoliyatini boshqarish barcha ishtirokchilarning umumiy roziligi boʻyicha amalga oshiriladi. Oʻrtoqlikning taʼsis shartnomasi tomonidan qaror ishtirokchilarining koʻpchilik ovozi bilan qabul qilinishi hollari koʻzda tutilishi mumkin. Toʻliq oʻrtoqlikning har bir ishtirokchisi, agar taʼsis shartnomasi tomonidan uning ishtirokchilari ovozlarini belgilashning boshqacha koʻzda tutilmagan boʻlsa, bitta ovozga ega boʻladi. Ishonchdagi oʻrtoqlik (kommanditli oʻrtoqlik) - bu oʻrtoqlik nomidan tadbirkorlik fao liyatini amalga oshiruvchi va oʻrtoqlik majburiyatlari boʻyicha oʻz mulklari bilan javob beruvchi ishtirokchilar (toʻliq oʻrtoqlar) dan tashqari , oʻzlari 113 tomonidan kiritilgan kiritmalari summasi doirasida oʻrtoqlik faoliyati bilan bogʻliq zarar koʻrish xatariga ega va oʻrtoqlik tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha kiritma kirituvchi ishtirokchilar (kommandititlar) mavjud boʻladi. Shaxs faqat bitta ishonchdagi oʻrtoqlikda toʻliq oʻrtoq boʻlishi mumkin. Agar ishonchdagi oʻrtoqlik firmasi nomiga kiritma kirituvchining ismi kiritilgan boʻlsa, bunday kiritma kirituvchi toʻliq oʻrtoq boʻladi. Ishonchdagi oʻrtoqlik fao liyatini boshqarish toʻliq oʻrtoqlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday oʻrtoqlikni uning toʻliq oʻrtoqlari tomonidan boshqarish va ishlarni olib borish tartibi ular tomonidan Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksidagi toʻliq oʻrtoqlik haqidagi qoidalari boʻyicha belgilanadi. Kiritma kirituvchilar oʻrtoqlikni boshqarish va uni ishlarini olib borishda ishtirok etish, uning nomidan, ishonchnoma boʻyicha boshqacharoq, harakat qilish huquqiga ega emaslar. Ular toʻliq oʻrtoqlarning oʻrtoqlikni boshqarish va ishlarini olib borish boʻyicha harakatlari boʻyicha tortishish huquqiga ega emaslar. Maʼsuliyati cheklangan jamiyat - bir yoki bir necha shaxslar tomonidan taʼsis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi taʼsis hujjatlari tomonidan maʼlum ulushlarda taqsimlangan. Maʼsuliyati cheklangan jamiyat ishtirokchilari uning majburiyatlari boʻyicha javob bermaydilar va oʻzlari tomonidan kiritilgan kiritmalari qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bogʻliq zarar koʻrish xatariga ega boʻladilar. Jamiyatning toʻliq boʻlmagan kiritmalarini kiritgan ishtirokchilari uning majburiyatlari boʻyicha ishtirokchilardan har biri ulushining toʻlanmagan qismi qiymati doirasida birgalikdagi javobgarlikka egalar. Maʼsuliyati cheklangan jamiyatning firma nomi jamiyatning nomi va "maʼsuliyati cheklangan" soʻziga ega boʻlishi kerak. Jamiyatning yuqori idorasi uning ishtirokchilarining umumiy majlisidan iboratdir. Jamiyatda uning faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiruvchi va umumiy majlisga hisobot beruvchi ijroiya idorasi tashkil qilinadi. Jamiyat ishtirokchilari umumiy majlisining mutloq huquq doiralariga quyidagilar kiradi: • uning nizomi va nizom sarmoyasi miqdorini oʻzgartirish; • jamiyatning ijroiya idoralarini tashkil qilish va ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish; • jamiyatning yillik hisobotlari va bu xgalteriya balanslarini tasdiqlash va uning foydalari va zararlarini taqsimlash; • jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish; • jamiyatning taftish komissiyasi (taftishchi ) ni sayl ash. Maʼsuliyati cheklangan jamiyat haqidagi qonun tomonidan umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga "boshqa masalalarni hal qilish ham kiritilishi mumkin". Jamiyat ishtirokchilar umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar ular tomonidan jamiyat ijroiya idorasiga hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas. 114 Maʼsuliyati cheklangan jamiyat yillik moliyaviy hisobotining toʻgʻriligini tekshirish va tasdiqlash uchun u jamiyat yoki uning ishtirokchilari bilan mulkiy manfaatlar bilan bogʻliq boʻlmagan kasbiy auditorni har yili jalb qilish huquqiga ega(tashqi audit). Jamiyat yillik moliyaviy hisobotining auditorlik tekshiruvi yana uning ishtirokchilaridan har birining talabi boʻyicha ham oʻtkazilishi mumkin. Jamiyat faoliyatining auditorlik tekshiruvini oʻtkazish tartibi qonun va jamiyat nizomi tomonidan belgilanadi. Qoʻshimcha maʼsuliyatga ega jamiyat - bir yoki bir necha shaxslar tomonidan taʼsis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi taʼsis hujjatlari tomonidan maʼlum miqdorlardigi ulushlarga taqsimlangan. Bunday jamiyat ishtirokchilari uning majburiyatlari boʻyicha oʻz mulklari bilan hamma uchun bir xil miqdordagi jamiyatning taʼsis hujjatlarida belgilangan ularning kiritmalarining karrali qiymatidagi birgalikdagi subsidiyali javobgarlikka egalar. Bitta ishtirokchini bankrot boʻlishida uning jamiyat majburiyatlari boʻyicha javobgarligi, agar jamiyat hujjatlari tomonidan javobgarlikni taqsimlashning boshqacha tartibi koʻzda tutilmagan boʻlsa, qolgan ishtirochilar oʻrtasida ularning kiritmalariga mutonosib ravishda tasdiqlanadi. Aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyati - nizom sarmoyasi aksiyalarning maʼlum soniga taqsimlangan jamiyat. Aksiyadorlik jamiyati ishtirokchilari (aksiyadorlar) uning majburiyati boʻyicha javob bermaydilar va oʻzlariga tegishli boʻlgan aksiyalar qiymati doirasida jamiyat fao liyati bilan bogʻlik zarar koʻrish xatariga egalar. Aksiyalarga toʻliq haq toʻlamagan aksiyadorlar aksiyadorlik jamiyatining majburiyatlari boʻyicha oʻzlariga tegishli boʻlgan aksiyalarning haq toʻlanmagan qismi doirasidagi birgalikdagi javobgarlikka egalar. Jamiyatning firma nomi uning nizomi va jamiyat aksiyadorlik ekanligining koʻrsatilishiga ega boʻlishi kerak. Ishtirokchilari oʻzlariga tegishli boʻlgan aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz tortib olishlari mumkin boʻlgan aksiyadorlik jamiyati ochiq aksiyadorlik jamiyati deb ataladi. Bunday jamiyat oʻzi tomonidan chiqarilgan aksiyalarga ochiq obunani oʻtkazishi va ularni qonun va boshqa huquqiy hujjatlar tomonidan belgilangan shartlarda erkin sotishi mumkin. Ochiq aksiyadorlik jamiyati har yili umumiy maʼlumot berish uchun yillik hisobot, buxgalteriya balansi, foydalar va zararlarning hisobini bosib chiqarishi kerak. Aksiyalar faqat uni taʼsischilari yoki boshqa shaxslarning oldindan beogilangan doirasi orasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati yopiq deb tan olinadi. U oʻzi tomonidan chiqarilgan aksiyalarga ochiq obunani oʻtkazish yoki ularni shaxslarning cheklanmagan doirasiga xarid qilish uchun boshqa tartibda taklif qilish huquqiga ega emas. Yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari tomonidan sotilayotgan aksiyalarni xarid qilishning afzallik huquqiga egalar. Yopiq aksiyadorlik jamiyati ishtirochilarining soni aksiyadorlak jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan maʼlum sondan oshib ketmasligi kerak, aks holda u bir yil davomida ochiq aksionerlik jamiyatiga oʻzgartirilishi, bu muddat oʻtgach, sud tartibida tugatilishi kerak. 115 Aksiyadorlik jamiyati taʼsischilari bir birlari bilan jamiyatni tashkil qilish boʻyicha qoʻshma faoliyatni amalga oshirish tartibi, nizom sarmoyasining miqdori, chiqarilayotgan aksiyalarning kategoriyasi va ularni joylashtirish tartibi, hamda aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan koʻzda tutilgan boshqa sharoitlarni belgilab beruvchi shartnomani tuzadilar. Aksiyadorlik jamiyatining taʼsis hujjati uning taʼsischilari tomonidan tasdiqlangan nizomdan iboratdir. Aksiyadorlik jamiyatining nizomi quyidagilarga ega boʻlishi kerak: jamiyatning nomi, uning joyl ashgan joyi, faoliyatini boshqarish tartibi, jamiyat tomonidan chiqarilayotgan aksiyalarning kategoriyasi, ularning nomenal qiymati va miqdori haqida, jamiyat nizom sarmoyasining miqdori haqida, aksiyadorlarning huquqlari haqida, jamiyat boshqaruv idoralarining tarkibi va huquq doiralari va ular tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi. Shu jumladan qaror yakka ovoz yoki ovozlarning malakali koʻpchiligi bilan qabul qilinadigan masalalar boʻyicha ham qabul qilinishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining nizomi yana aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan koʻzda tutilgan boshqa maʼlumotlarga ham ega boʻlishi kerak. Aksiyadorlik jamiyatining nizom sarmoyasi aksiyadorlar tomonidan xarid qilingan aksiyalarning nominal qiymatidan tashkil topadi. Aksiyadorlik jamiyati aksiyalariga ochiq obunaga nizom sarmoyasiga toʻliq haq toʻlab boʻlinguncha qadar yoʻl qoʻyilmaydi. Aksiyadorlik jamiyatni taʼsis etishda barcha aksiyalar taʼsischilar orasida taqsimlanishi kerak. Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvning yuqori idorasi uning aksiyadorlarining umumiy majlisidan iboratdir. Aksiyadorlar umumiy majlisining favqulotida huquq doiralariga quydagilar kiradilar: • jamiyat nizomini oʻzgartirish, shu jumladan uning nizom sarmoyasini oʻzgartirish; • aksiyadorlarning ellikdan ortiqroq soniga ega jamiyatda direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) aʼzolarini va jamiyatning taftish komissiyasi (taftishchi)ni saylash va ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish; • jamiyat ijroiya idoralarini tashkil qilish va, agar jamiyat nizomi tomonidan bu masalalarni yechish direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi)ning huquq doirasiga kiritilmagan boʻlsa, ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish; • jamiyatning yillik hisobotlari, buxgalteriya balanslari, foydalar va zararlar hisobotini tasdiqlash, uning foydalari va zararlarini taqsimlash; • jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish. Aksiyadorlik jamiyatlar haqidagi qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy majlisning favqulotida huquq doirasiga yana boshqa masalalarni hal qilish ham kiradi. Qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy majlisning favqulotlarda huquq doirasiga tegishli boʻlgan masalalar jamiyat ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas. Aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonunga muvofiq jamiyat nizomi tomonidan direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) tashkil qilingan holda uni mutloq huquq 116 doirasi belgilanishi kerak. Nizom tomonidan direktorlar kengashi(kuzatuv kengashi)ni mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar u tomonidan jamiyatning ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilish mumkin emas. Jamiyatning ijroiya idorasi kollegiyali (boshqaruv, direktorlik) va (yoki) yakka shaxsli(direktor, bosh direktor)dan iborat boʻlishi mumkin. U jamiyat faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiradi va Direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) va aksiyadorlarning umumiy majlisiga hisobot beradi. Jamiyat boshqaruvi huquq doirasiga boshqa idoralarining qonun yoki jamiyat nizomi tomonidan belgilangan mutloq huquq doirasiga kirmaydigan barcha masalalarni hal qilish kiradi. Aksiyadorlar umumiy majlisining qaroriga koʻra jamiyat ijroiya idorasining vakolatlari shartnoma boʻyicha boshqa tijorat tashkilotiga yoki yakka tartibdagi tadbirkor (boshqaruvchi)ga topshirlishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvi idoralarining huquq doirasi, hamda ular tomonidan qarorlar qabul qilish va jamiyat nomidan chiqishlar tartibi Oʻzbekiston Respublikasining Fuqoralik kodeksi, aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun va jamiyat nizomi tomonidan belgilab beriladi. Aksiyadorlik jamiyati yillik moliyaviy hisobotning toʻgʻriligini tekshirish va tasdiqlash uchun har yili jamiyat va uning ishtirokchilari bilan mulkiy manfaatlar bilan bogʻlanmagan kasbiy auditorni jalb qilishi kerak. Auditorlik tekshiruvi nizom sarmoyasidagi yigʻma ulushi oʻn va undan ortik faozlarni tashkil qiluvchi aksiyadorlarning talabi boʻyicha istalgan vaqtda oʻtkazilishi mumkin. Shoʻba va bogʻliq jamiyatlar. Xoʻjalik jamiyati, agar boshqa (asosiy) xoʻjalik jamiyati yoki oʻrtoqlik uning nizom sarmoyasidagi ustivor ishtiroki sababli yoki ular orasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yoki boshqa tartibda bunday jamiyat tomonidan qabul qilinadigan qarorni belgilab berish imkoniyatiga ega boʻlsa, shoʻba jamiyat deb tan olinadi. Shoʻba jamiyat asosiy jamiyat (oʻrtoqlik)ning qarzlari boʻyicha javob bermaydi. Shoʻba jamiyatiga uning uchun majburiy boʻlgan qoʻrsatmani, shu jumladan uning bilan shartnoma boʻyicha koʻrsatma berish huquqiga ega asosiy jamiyat (oʻrtoqlik) keyingi tomonidan bu koʻrsatmani ijro etish uchun tuzilgan bitimlar boʻyicha shoʻba jamiyat bilan birgalikda javob beradi. Shoʻba jamiyatining ishtirokchilari(aksiyadorlari), agarda xoʻjalik jamiyatlari haqidagi qonunda boshqa narsa qoʻzda tutilmagan boʻlsa, asosiy jamiyat (oʻrtoqlik)dan uning aybi bilan shoʻba jamiyatga yetkazilgan zararni qoplashni talab qilish huquqiga egalar. Xoʻjalik jamiyati, agar boshqa(ustivor, ishtirok etuvchi) jamiyat aksiyadorlik jamiyati ovoz beruvchi aksiyalarining yigirma foizidan koʻprogʻiga yoki maʼsulyati cheklangan jamiyat nizom sarmoyasining yigirma foiziga ega boʻlsa, bogʻlik deb tan olinadi. Ishlab chiqarish kooperativi (arteli) - fuqarolarning oʻzlarning shaxsiy mahnatlari va boshqa ishtiroklariga asoslangan birgalikdagi ishlab chiqarish va boshqa xoʻjalik faoliyati (sanoat, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotish, ishlarini bajarish, savdo, maishiy xizmatlar va boshqa 117 xizmatlarni koʻrsatish) uchun aʼzolik va uning aʼzolari (ishtirokchilari)ning mulkiy payli badallarini birlashtirish asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir. Qonun va ishlab chiqarish kooperativining taʼsis hujjatlari tomonidan uning faoliyatida yuridik shaxslarni ham ishtirok etishi koʻzda tutilishi mumkin. Ishlab chiqarish kooperativi tijorat tashkiloti boʻladi. Kooperativning firma nomi uning nomi va "ishlab chiqarish kooperativi" yoki "arteli" soʻziga ega boʻlishi kerak. Kooperativning taʼsis hujjati uning aʼzolari umumiy majlisi tomonidan tasdiqlangan nizomidan iborat boʻladi. Kooperativ aʼzolarining soni beshtadan kam boʻlmasligi kerak. Kooperativ boshqaruvining yuqori idorasi uning aʼzolarining umumiy majlisidan iborat boʻladi. Ellik nafardan ortiq aʼzosiga ega kooperativda1 kuzatuv kengashi tashkil qilinishi mumkin, u kooperativ ijroiya idoralari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi. Boshqaruv va (yoki) uning raisi kooperativning ijroiya idoralari boʻladilar. Ular kooperativ fao liyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiradilar va kuzatuv kengashi va kooperativ aʼzolarining umumiy majlisiga hisobot beradilar. Faqat kooperativ aʼzolari kooperativning kuzatuv kengashi va boshqaruvining aʼzolari, hamda kooperativ raisi boʻlishlari mumkin. Kooperativ aʼzosi bir vaqtda kuzatuv kengashi aʼzosi va boshqaruv aʼzosi yoki kooperativ raisi boʻlishi mumkin emas. Kooperativ boshqaruv idoralarining huquq doirasi va ular tomonidan qarorlarni qabul qilish tartibi qonun va kooperativning nizomi tomonidan belgilab beriladi. Kooperativ aʼzolari umumiy majlisining mutloq huquq doirasiga qoʻyidagilar kiradi: • nizomni oʻzgartirish; • kuzatuv kengashini tashkil qilish va uning aʼzolari vakolatlarini tugatish, hamda agar bu huquq nizom boʻyicha uning kuzatuv kengashiga topshirilmagan boʻlsa, kooperativ ijroiya idoralarini tashkil qilish va vakolatini tugatish; • kooperativ aʼzoligiga qabul qilish va undan chiqarish; • kooperativning yillik hisobotlari va buxgalteriya balanslarini tasdiqlash va uning foyda va zararlarini taqsimlash; • kooperativni qayta tashkil qilish va tugatish haqidagi qarorni qabul qilish. Ishlab chiqarish kooperativlari haqidagi qonun va kooperativ nizomi tomonidan umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga yana boshqa masalalarni hal qilish ham kiritilishi mumkin. Kooperativning umumiy majlisi va kuzatuv kengashining mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar ular tomonidan kooperativning ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas. Kooperativ aʼzosi umumiy majlis tomonidan qarorlar qabul qilishda bitta ovozga ega boʻladi. Davlat unitar korxonalari. Unitar korxona deb davlat mulki boʻlgan va korxonaga xoʻjalik faoliyatini olib borish yoki operativ boshqarish huquqlarida 118 tegishli boʻlgan, oʻziga biriktirilgan mulkka mulkchilik huquqiga ega boʻlmagan tijorat tashkiloti tan olinadi. Unitar korxonaning firma nomi uning mulk egasini koʻrsatilishiga ega boʻlishi kerak. Unitar korxo naning idorasi uning rahbari boʻladi, u mulk egasi yoki unga vakolat berilgan idora tomonidan tayinlanadi va unga hisobot beradi. Unitar korxona oʻzining majburiyatlari boʻyicha oʻziga tegishli boʻlgan barcha mulki bilan javob beradi va oʻzining mulk egasining majburiyatlari boʻyicha javobgarlikka ega boʻlmaydi. Xoʻjalik fao liyatini olib borish huquqiga asoslangan unitar korxo na buning uchun vakolat berilgan davlat idorasi yoki mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish idorasining qarori boʻyicha tashkil qilinadi. Korxonaning taʼsis hujjati uning mulk egasi tomonidan tasdiqlangan nizomdan iboratdir. Operativ boshqaruv huquqiga asoslangan unitar korxona (davlatga qarashli korxona) davlat unitar korxonalari haqidagi qonunga muvofiq Oʻzbekiston Respublikasi huqumatining qarori boʻyicha tashkil qilinadi. Davlatga qarashli korxonaning taʼsis hujjati uning Oʻzbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlangan nizomdan iborat boʻladi. Notijorat tashkilotlar - bu oʻz faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni koʻzlamaydigan yuridik shaxslardir. Bu tashkilotlar tadbirkorlik faoliyatini faqat shuning uchun amalga oshirishlari mumkinki, chunki u ularni tashkil qilish maqsadlariga erishishga xizmat qiladi va ushbu maqsadlarga mos keladi. Notijorat tashkilotlarga quyidagilar kiradi: - matlubot kooperativi; - ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar); - jamgʻarmalar (fondlar); - muassasalar; - yuridik shaxslar birlashmalari (assotsiatsiyalar va ittifoqlar). Matlubot kooperativi - fuqarolar va yuridik shaxslarning aʼzolik asosda ishtirokchilarning mulkiy va boshqa ehtiyojlarini qanoatlantirish maqsadida, oʻz aʼzolarining mulkiy payli badallarini birlashtirish yoʻli bilan amalga oshiriladigan ixtiyoriy birlashuvidir. Matlubot kooperativining nomi uning fao liyatining asosiy maqsadini koʻrsatilishi, hamda yoki "kooperativ" soʻzi yoki "matlubot ittifoqi" yo xud "matlubot jamiyati" soʻzlariga ega boʻlishi kerak. Matlubot kooperativining oʻzi tomonidan amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlari qonun va nizomga muvofik uning aʼzolari oʻrtasida taqsimlanadi. Ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar) - fuqarolarning maʼnaviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun ularning manfaatlarning umumiyligi asosidagi ixtiyoriy birlashishidir. Ijtimoiy va diniy tashkilotlar notijorat tashkilotlar boʻladilar. Ular faqat oʻzlarini tashkil qilinganliklari maqsadlariga erishishi va ushbu maqsadlarga muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish huquqiga egalar. 119 Jamgʻarma (fond) - aʼzolikka ega boʻlmagan notijorat tashkiloti, u fuqoralar va(yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar asosida taʼsis etiladi va ijtimoiy, hayriya, madaniy, taʼlim yoki boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarni koʻzlaydi. Jamgʻarmaga uning taʼsischilari(taʼsischisi) tomonidan topshirilgan mulk jamgʻarmaning mulki boʻladi. Taʼsischilar oʻzlari tomonidan tashkil etilgan jamgʻarmaning majburiyatlari boʻyicha javob bermaydilar, jamgʻarma esa oʻz taʼsischilarining majburiyatlari boʻyicha javob bermaydi. Muassasa - mulk egasi tomonidan boshqaruv, ijtimoiy-madaniy yoki boshqa notijorat xarakteridagi vazifalarni amalga oshirish uchun tashkil qilingan va u tomonidan toʻliq yoki qisman moliyalashtiriladigan tashkilotdir. Davlatga qarashli boshqa muasasalar ayrim turlarining huquqiy holati xususiyatlari qonun va boshqa huquqiy hujjatlar tomonidan belgilab beriladi. Yuridik shaxslar birlashmalari (assotsiyatsiyalar, uyushmalar). Tijorat tashkilotlari oʻzlarining tadbirkorlik fao liyatlarini muvofiqlashtirish, hamda umumiy mulkiy manfaatlarini taqdim etish va himoyalash maqsadida oʻzaro shartnoma boʻyicha notijorat tashkilotlari boʻlgan assotsiyatsiyalar yoki uyushmalar koʻrinishidagi birlashmalarni tashkil qilishlari mumkin. Bunda qandaydir vazifalarni birgalikda bajarishdagi tashkilotlarni muvofiqlashuvi va muvofiq oʻzaro harakati va tashkilotlar fao liyatini taqsimlanishi taʼminlanishi kerak. Ijtimoiy va boshqa tijorat tashkilotlar, shu jumladan muassasalar, ixtiyoriy ravishda bu tashkilotlarning notijorat assotsiatsiyalari (uyushmalari)ga birlashishlari mumkin. Assotsiatsiya (uyushma) aʼzolari oʻzlarining mustaqilliklari va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar Assotsiatsiya aʼzolari uning majburiyatlari boʻyicha assotsiyatsiyaning taʼsis hujjatlarida koʻzga tutilgan miqdor va tartibda subsidiyali javobgarlikka egalar. Shuni taʼqidlash kerakki, assotsiyatsiyalar va uyushmalarda, boshqa tashkiliy tuzilmalarga nisbatan, birlashgan ishtirokchi tashkilotlarning erkinligi va tashabbusi cheklanmaydi, ularda ishtirok etishdan aniq foyda koʻzda tutiladi, ayrim tashkilotlarning mustaqilligi xoʻjalik vazifalarni bajarishdagi jamlanish afzalliklari bilan muvofiq ravishda biriktiriladi. Joriy vazifalarni amalga oshirish uchun assotsiyatsiya ishchi idoralar va apparatga ega boʻlishi kerak, ular unga kiruvchi tashkilotlarga nisbatan yuqorida turuvchi boʻlmaydilar, balki assotsiyatsiya aʼzolari tomonidan oʻziga barilgan vazifalarni bajaradilar. Jahon va mamlakatimiz iqtisodiyotida sodir boʻlayotgan oʻzgarishlarning taʼsiri ostida tashkilotlarni integratsiyalashuvining yangi shakllari paydo boʻladilar, ular tashkilotlarning raqobat- bardoshligini oshiradilar va ularni inqirozli holatdan chiqishiga koʻmaklashadilar. Bunday tashkilotlar-birlashmalar maqsadlari, ishtirokchilar oʻrtasidagi xoʻjalik munosabatlarining xarakteri, ularga kiruvchi tashkilotlarning mustaqiligi darajasiga koʻra farqlanadilar. Ularga kartellar, sindikatlar, pullar, trestlar, konsernlar, konsorsiumlar, sanoat xoldinglari, moliyaviy guruhlar kiradilar. 120 Kartel - bu, qoidaga koʻra, bitta soha firmalarini birlashishi, ular koʻproq birgalikdagi tijorat faoliyati - sotishni tartibga solishga tegishli boʻlgan bitimga kiradilar. Amalda kartel odatda tovarlarning navlari, ularni ishlab chiqarish hajmlarini belgilagan holda, bu faoliyat doirasidan tashqariga chiqadi. Kartel uchun ishtirokchilarning oʻz tashkilotlaridagi mulkchilik huquqlarini saqlanib qolishi va shuning bilan taʼminlanadigan xoʻjalik va yuridik mustaqillik, mahsulotlarni sotish boʻyicha birgalikdagi faoliyat xosdir, keyingisi ularning ishlab chiqarishlariga ham cheklangan darajada tarqalishi mumkin. Odatda kartel bitimlariga monopoliya (yakka hukmronlik)ning yumshoq shakli sifatida qaraladi va rivojlangan mamlakatlarning monopoliyaga qarshi qonunlaridagi kartelni umuman man qilinishi sababli, baʼzi hollarda kartellarning balgilangan shakllari uchun istisnolar qilinadi. Masalan, Germaniyada raqobatni cheklashga qarshi qonun yetkazib berish shartlari, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni yagona standartlashtirilishi, tovarlar va xizmatlar eksporti haqidagi bitimlarga yoʻl qoʻyadi. Kartelga nafaqat tadbirkorlar yoki ularning birlashmalari, balki qandaydir tovarni ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi mamlakatlar ham kirishlari mumkin. Kartelning ichidagi raqobatni cheklanishi yirik ishtirokchilarga kichik firmalarga oʻz shartlarini oʻtkazishga va shuning bilan bir vaqtda keyingilarni tashqaridan boʻladigan raqobatdan himoyalashga imkon beradi. Ammo kartelda oʻrnatilgan muvozanat, qoidaga koʻra, uzoq muddatli va mustahkam boʻlmaydi. Raqobatning taʼsiri ostida kartellar biroz vaqtdan keyin yangitdan, koʻpincha kengroq xalqaro asosda vujudga kelish uchun tarqalib ketadilar. Kartel bitimining mazmuniga koʻra kartellar qoʻyidagilarga boʻlinadilar: - konditsion, tovarlarni sotish sifatlarini belgilab beruvchilar; - ishlab chiqaruvchi, har bir ishtirokchi uchun ishlab chiqarishning hajmi (kvotasi )ni belgilovchilar; - mintaqaviy, sotish xududlarini belgilovchilar; - narxli, ishtirokchilar uchun tovarni sotish narxini belgilovchilar; - patentli, qandaydir texnik kashfiyotdan birgalikda foydalanish yoʻnalishlari yoki foydalanmaslikni belgilab beruvchilar; - foydani taqsimlash boʻyicha kartellar. Sindikat - bu kartel bitimining turli-tumanligi boʻlib, tadbirkor- larning byurtmalarni kelishilgan holda taqsimlash, xom ashyoni xarid qilish yoki ishtirokchilar tomonidan ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotni yoki uni bir qismini (yagona sotish tarmogʻi yoki ishtirokchilardan bittasi orqali) sotish maqsadida tashkil qilingan birlashmasidir. Sindikat ishtirokchilari oʻzlarining yuridik va ishlab chiqarish mustaqilliklarini, baʼzida esa sindikatning sotish idorasi yoki jamiyat bilan bogʻlik shaxsiy sotish tarmoqlarini ham saqlab qoladilar. Bunda tijorat mustaqilligi qisman yoʻqoladi. Sindikat, qoidaga koʻra, ommaviy talab tovarlari, xususan koʻmir, poʻlat, neft, spirt, shakar, paxta kalavasi va h.k ni sotish bilan shugʻullanadi. Sindiqat raqobot, hamda bozorni xududiy taqsimlanishini vaqtinchalik yumshatish yoki bartaraf qilish vositasi boʻladi. Sindikat bitimining asosiy bandlari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarish hajmi, narxlarni belgilash, mahsulotning sifati va navlari. 121 Shu tufayli talab va taklif tartibga solinadi. Foyda sindikat ishtirokchilari oʻrtasida har biriga belgilangan kvota(ulush)ga muvofik tarqatiladi. Kartel turidagi birlashmalarga yana pullar, yaʼni tadbirkorlarning, uning ishtirokchilarining foydalarini taqsimlashning tartibini koʻzda tutuvchi alohida birlashmasi ham kiradi. Foydalar umumiy qozonga tushadilar, oldindan belgilagngan nisbatlarda taqsimlanadilar. Trest - bu birlashmada har xil korxonalar, oʻzlarining yuridik va xoʻjalik mustaqilliklarini yoʻkotgan holda, yagona ishlab chiqarish majmuasiga birlashadilar. Trestda korxonalar xoʻjalik faoliyatining barcha tomonlari birlashtiriladi. Trest ishlab chiqarish faoliyatining nisbatan bir turdaligi bilan ajralib turadi. Bu shakl kombinatsiyalashgan ishlab chiqarish, masalan, xom ashyoni izchil ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun qulaydir. Trestga kiruvchi barcha korxonalar yagona operativ boshqaruvni amalga oshiruvchi bitta bosh kompaniyaga boʻysunadilar. Konsern - bu mustaqil korxonalarning (odatda ishlab chiqarish xarakteridagi) birlashmasi, ular ishtirok etish, shaxsiy ittifoqlar, bitimlar, moliyalashtirish, ishlab chiqarishdagi yaqindan hamkorlik tizimi vasitasida bogʻlanadilar. Birlashgan korxonalar aksiyadorlik jamiyati yoki oʻrtoklik shaklidagi yuridik shaxs boʻlib qoladi. Konsern oʻziga kiruvchi kompaniyalar faoliyatini toʻliq nazorat qiladi. Konsorsium - bu bir necha banklar yoki sanoat tashkilotlari oʻrtasidagi qarzlarni birgalikda joyl ashtirish, yirik moliyaviy yoki tijorat operatsiyalari, investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun vaqtincha bitimdir. Sanoat xoldinglari ishlab chiqarish faoliyati bilan shugʻullanmaydilar. Ular oʻzlariga kiruvchi korxonalar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradilar. Xoldingga kiruvi kompaniyalar yuridik va xoʻjalik mastaqilligini saqlab qoladilar va oʻz nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Moliya-sanoat guruhlari (MSG) oʻz tarkibiga sanoat korxonalari, tadqiqot tashkilotlari, savdo firmalari, banklar, investitsion fondlar va sugʻurta kompaniyal arini birlashtiradilar. Guruhning boshida bir yoki bir necha banklar turadi, ular unga kiruvchi kompaniyalarning pul sarmoyalarini boshqaradilar, hamda ularning faoliyatini muvofiqlashtiradilar. Boshqa birlashmalarga nisbatan moliya-sanoat guruhi tashkiliy rasmiyatchilikni kamaytirishi bilan farqlanadi. Unga kiruvchi har bir firma savdo bitimlarida mustaqil qatnashadi. Ammo bosh kompaniya, aslida, muhimroq qarorlar qabul qilishda markaz boʻladi. Bunday integratsiyalashishning asosiy maqsadlari quyidagilar: • investitsion resurslarni iqtisodiyotni rivojlanishining ustivor yoʻnalishlarida jamlash; • ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashtirish; • mamlakat korxonalari mahsulotlarining eksport salohiyati va raqobotbardishligini oshirish; • mamlakat sanoatida ilgʻor tarkibiy oʻzgarishlarini amalga oshirish; • bozor iqtisodiyoti, raqobatli iqtisodiy muhit sharoitlarida ratsional texnoligik va kooperatsion aloqalarni shakllantirish. 122 Tajriba shuni koʻrsatdiki, Oʻzbekiston Respublikasida faoliyat yurituvchi MSG yirik investitsion loyihalarni amalga oshiradilar, ishlab chiqarishni pasayishiga qarshi kurashadilar, pulni barqarorlashiga koʻmaklashadilar. Bundan tashqari MSG qayt a qurish davrida yetishmagan resurslarni sohalararo qayta taqsimlash mexanizmlarini toʻldiradilar va ishonchli, sifat talablariga javob beruvchi yetkazib berishlar va sotishlar uchun haqiqiy sharoitlarni yaratidilar. Korxonalar va tashkilotlarni guruhga birlashishi jahon bozorlardagi tashqi iqtisodiy oʻrinni kuchaytiradi, u yerda koʻpincha transmilliy korporatsiyalar koʻproq qudratli salohiyatga ega boʻlgan moliya-sanoat-savdo majmuasi kabi tashkil qilinganl ar. Tadbirkorlar uyushmalari har xil oʻlchamlar va mulkchilik shakllaridagi kompaniyalarni birlashtiruvchi ixtiyoriy kooperatsion bitimlar asosida tashkil qilinadilar. Bu yetarlicha egiluvchan tuzilma boʻlib, unga kiruvchi tashkilotlarga oʻz harakatlarini muvofiqlashtirish, yangi sheriklarni jalb qilish, hatto bir birlari bilan raqobat qilish imkoniyatini beradi. Ayniqsa maʼlum xududlarda klasterga(inglizchadan tarjima qilinganda - bu guruh, toʻplanish, jamlanish) birlashgan kompaniyalarning tadbirkorlik uyushmalari katta foydalarni beradilar, ular bu kompaniyalarga u yoki bu raqobat afzaliklarini beradilar (masalan, kerakli axborotlar, aloqa va telekomunikatsiyalar vositalari, jihozlangan ishlab chiqarish maydonchalari va h.k.). Buning uchun shaharlar yoki boshqa maʼmuriy - xududiy birliklarda joylashgan yirik sanoat xududlari va mamlakat xududini qayta tashkil qilinishi munosabati bilan mavjud boʻsh quvvatlardan foydalanish mumkin. Xuddi shu yerlarda kompaniyalarning klasterlarini tashkil qilish foydalidir, ularda eng boshidan faoliyatning maʼlum sohalaridagi kompaniyalar oʻrtasidagi kasbga egalik, sanʼat infratuzilmali taʼminot va axborotli oʻzaro aloqalarning jiddiy miqdori jamlangan boʻlishi mumkin. Kompaniyalarni uyushmalarga birlashtiruvchi bunday sohalar sifatida quyidagilar boʻlishi mumkin: uy uchun tovarlar ishlab chiqarish, sogʻliqni saqlash, maishiy mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bogʻliq har xil sohalar va h.k. Virtual korporatsiya-eng yangi tashkiliy shakllardan biri boʻlib, vaqtinchalik asosida tashkil qilinadigan, zamonaviy axborot tizimlari tomonidan resurslardan oʻzaro foydalanish, xarajatlarni kamaytirish va bozor imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida birlashtirilgan mustaqil kompaniyalar (yetkazib beruvchilar, buyurtmachilar va hattoki sobiq raqiblar)ning tarmogʻidan iborat boʻladi. Virtual korporatsiyaning texnologik poydevorini axborot tarmoqlari tashkil qiladilar, ular "elektron" aloqalarda birlashish va epchil shakllikni amalga oshirishga yordam beradi. Hozirgi vaqtda konsernlar, xoldinglar va moliyaviy guruhlar firma- lar birlashuvining asosiy shakllari boʻladilar. Jahon amaliyotida franchayzing ham keng tarqalgan. Bu bir tomondan yirik firma va boshqa tomondan kichik firmalar yoki alohida biznesmenlar oʻrtasidagi bitimdir. Koʻrsatib oʻtilgan bitimga muvofiq ota kompaniya (franchayzer) firma (franchayzi)ga bitimga tayinlangan shaklda, maxsus koʻrsatilgan joyda ish olib borish huquqini beradi.U kelishilgan xudud doirasida harakat qiluvchi firma yoki tadbirkorni oʻzining tovarlari, reklama xizmatlari, biznesning ishlatib boʻlingan 123 texnologiyalari bilan taʼminlash majburiyatini oʻziga oladi. Buning uchun firma kompaniyaga mahalliy sharoitlarni hisobga olish bilan menejment va marketing xizmatlarini koʻrsatish, hamda ushbu kompaniyaga oʻz sarmoyasining qandaydir qismini investitsiya qilib kiritish majburiyatini oladi. Franchayzi, boʻlajak mijozlar mashhur kompaniyaning mahsulotlari yoki xizmatlaridan foydalanayotgan- liklarini his qilishlari uchun kompaniya (franchayzer) nomidan firma belgisi sifatida foydalanadi. Bunday bitimning barcha ishtirokchilarini keng jamoatchilik tomonidan tan olinishi, mahsulotlar va xazmatlarni standartlashtirilishi, tijorat imkoniyatlarini kengayishi bunday hamkorlikning afzalliklaridan boʻladi. Malakatimiz qonunchiligidagi tijorat konsepsiyasi shartnomasi franchayzing shaklidagi bitimiga mos keladi. Taʼkidlash kerakki, milliy schyotlar tizimi (MST) - sustem of national account - bozor iqtisodiyotiga ega 150 dan ortiqroq mamlakatlarda mikroiqtisodiy jarayonlarni bayon qilish va tahlil qilish uchun qoʻllaniladigan oʻzaro bogʻlangan qoʻrsatkichlar va tasniflar tizimiga muvofiq institutsional birliklar - institutional units - xoʻjalik yurituvchi subʼyektlarga ajratiladilar, ular oʻzlarining nomidan aktivlarga ega boʻlishlari, majburiyatlarini qabul qilishlari, iqtisodiy faoliyat va boshqa birliklar bilan operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Institutsional birliklar uy xoʻjaliklari shakllaridagi yuridik. hamda jismoniy shaxslar (yoki ularning guruhlari) boʻlishi mumkin. Yuridik shaxslar boʻlgan institutsional birliklarga quyidagilar kiradi: - korporatsiyalar; - davlat boshqaruvi idoralari; - notijorat mu assasalar. Yuridik shaxslarning asosiy turlari - bu mulkida, xoʻjalikni yuritishda yoki operativ boshqaruvda ajratilgan mulkka ega boʻlgan tashkilot boʻlib, u oʻz nomidan fuqarolik huquqini xarid qilishi va oʻzining faoliyat bilan bogʻliq javobgarlikni oʻziga olishi mumkin. Yuridik shaxs mustaqil balansi yoki smetasiga ega, mustaqil ravishda qarorlar qabul qilishi, oʻzining moddiy va moliyaviy resurslarni boshqarishi, majburiyatlarni qabul qilishi, iqtisodiy faoliyat va boshqa birliklar bilan operatsiyalarni amalga oshirish va oʻzining majburiyatlari boʻyicha toʻliq javobgarlikka ega boʻlishi mumkin. Faoliyatining asosiy maqsadiga koʻra yuridik shaxslar xoʻjalik va noxoʻjalik tashkilotlariga boʻlinadilar. Xoʻjalik tashkilotlariga faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish boʻlgan yuridik shaxslar, noxoʻjalik tashkilotlarga bunday maqsadga ega boʻlmagan shaxslar kiradilar. Xoʻjalik tashkilotlari boʻlgan yuridik shaxslar xoʻjalik jamiyatlari va oʻrtoqliklari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat va boshqa korxonalar shaklida tashkil qilinishlari mumkin. Xoʻjalik tashkilotlari boʻlmagan yuridik shaxslar xoʻjalik faoliyati bilan faqat oʻzlarining nizom vazifalarini bajarilishini taʼminlash uchungina shugʻulanishlari mumkin. Ular xoʻjalik ijtimoiy tashkilotlari, notijorat tashkilotlar, matlubot kooperativlari, hayriya yoki qonunchilikda koʻzga tutilgan boshqa jamgʻarmalar shaklida mavjud boʻladilar. 124 Bunday yuridik shaxs boʻlgan institutsional birliklarga hammadan avval korporatsiyalar va kvazikorporatsiyal ar kiradilar. Korporatsiyalarning asosiy alomatlari quyidagilar: - qonunga muvofiq boshqa institutsional birliklardan mustaqil boʻlgan korxo nalar yoki tashkilotlar sifatida tashkil qilinadilar; - mustaqil yuridik shaxs boʻladi, u korxonalar va tashkilotlarning yagona davlat registri (YADR) da roʻyxatdan oʻtkaziladi; - fao liyatining maqsadi daromadlar olishdan iborat; - aksiyalar egalarining jamoaviy mulkida boʻladi; - xoʻjalik faoliyat nitijasida olingan foyda (daromad) aksiyadorlarga tegishli boʻladi va ular tomonidan xarid qilingan qogʻozlar qiymatiga mutonosib ravishda taqsimlanadi; - tugatilish holida aksiyadorlar mulkning qarzlar toʻlagandan keyin qolgan ulushini olish huquqiga egalar; - rahbarlik Direktorlar kengashi tomonidan amalga oshiriladi; - aksiyalarni muommalaga chiqarishi mumkin; - oraliq emas, balki yakuniy isteʼmolchi sifatida boʻladi; - shartnomalar va majburiyatlarni bajarish, shu jumladan soliqlarni toʻlash uchun qonun oldida javobgarlikka ega boʻladi; - korporatsiya tomonidan xalq isteʼmoli tovarlarini xarid qilinishi natura shaklidagi ish haqi sifatida boʻladi. Korporatsiyalar oilasi (aksiyalarga birgalikda egalik qilish) konglomerat korporatsiyalar tashkil qiladi. Ular bitta emas, balki koʻpgina institutsional birliklardan iborat boʻladilar. Konglomerat-korporatsiyalar tarkibida aksiyadorlarning nazorat paketlariga egalik qiluvchi yoki bosh siyosatga taʼsir qilishning mutloq huquqlariga ega ona korporatsiyalar ajralib turadilar. Kvazikorporatsiya - bu nokorporativ korxo na boʻlib, uni boshqaruvi korporatsiya nusxasi boʻyicha quriladi. U mustakil instutsional boʻladi. Kvazikorporatsiyalar tarkibiga quyidagilar kiradilar: - norezedent boʻlgan institutsional birliklarga tegishli boʻlgan nokooporativ korxonalar(filiallar, milliy iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi xo rijiy kompaniyalarning vakilliklari); - davlat boshqaruvi idoralariga boʻysunuvchi, ammo daromadlar olish maqsadida mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan band boʻlgan nokorporativ korxo nalar; - uy xoʻjaligining nokorporativ korxo nalari. Kvazikorporatsiyalar korporativ korxonalarga tenglashtiriladilar va iqtisodiyotning korporativ sektori tarkibida koʻrib chiqiladilar. Davlat boshqaruvi idoralari (DBI) bir necha darajalar bilan beriladilar: - markaziy hukumat - siyosiy jarayonlar natijasida tashkil qilingan yuridik shaxs, u qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatiga ega boʻladi; - hokimiyat idoralari va mintaqalar boshqaruvi; - hokimiyatning mahalliy ijroiya idoralari. 125 Markaziy hukumat daromadlarining kuyidagi turlarini oladi: soliqlar, bojlar, qarz mablagʻlari, xususiylashtirish, har xil jamgʻarmalar va boshqalardan olinadigan mablagʻlar. Markaziy hukumatning xarajatlarida quyidagilar kiradi: - jamoaviy foydalanish xizmatlarini taqdim etish (mudofaa tashkiloti, huquqni muhoqaza qilish, sogʻliqni saqlash, fan va taʼlim va h.k.); - uy xoʻjaliklarini imtiyozli taʼminlash (turar-joy, kommunal xoʻjaligi xizmatlari, non, sutning arzon navlari va h.k.); - ayrim kategoriyalarga transfertlar(subsidiyalar, yordamlar, imtiyozlar), shu jumladan nafaqalarga qoʻshimchalar, nafaqaxoʻrlar, talabalar, maktab oʻquvchilari yoʻl haqi qiymatining yarimi toʻlash va h.k. Oraliq isteʼmol uchun tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi nokorparativ korxonalar (davlat bosmaxonalari, hisoblash markazlari, hukumat aloqasi) boshqaruvning ularni tashkil qilgan idoralari tarkibida koʻrib chiqiladi. Notijorat muassasalar, (NTM) - bu iqtisodiy faoliyatning foyda olish maqsadini koʻzlamasdan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun tashkil qilinadigan subʼyektlaridir. NTM faoliyatining asosiy maqsadlari quyidagilar: - korporativ korxo nalar, davl at boshqaruvi idoralari (DBI), xususiy shaxslarga jamoaviy xizmat koʻrsatish; - aholining maʼlum qatlamlarini ijtimoiy himoyalash. NTM har xil institutsional birliklar (korporativ korxonalar, DBI, tomonidan tashkil qilinishi mumkin. NTM huquqiy statusi nizom tomonidan belgilanadi, ular mustaqil tashkilotlar boʻladilar. NTM ham bozor va nobozor ishlab chiqarishi bilan shugʻullanishlari mumkin: a) bozor NTM - oʻz xarajatlarini toʻliq yoki qisman qoplaydilar. Ular bozor xizmatlarini ishlab chiqaradilar. bunday NTM ga quyidagilar kiradilar: - pulli universitetlar, kollejlar, kasalxo nalar; - korxonalarga xizmat koʻrsatuvchi notijorat tashkilotlar (savdo palatalari, ilmiy-taʼqiqot muassasalari, reklama byurosi, tadbirkorlar assotsiatsiyalari va boshqalar) b) nobozor NTM - moliyalashtirishning boshqa manbalariga moʻljalan- tirilganlar (badallar, hayriyalar, byudjetdan moliyalashtirish). Bunday NTM ga quyidagilar kiradi: - istemolchilar assotsiatsiyalari, uyushmalar, siyosiy partiyalar, ratsionalizatorlik va kashfiyotchilik jamiyatlari, ilmiy va diniy jamiyatlarning shaxsiy aʼzolariga xizmat kursatuvchi NTM. Resurslari badallar hisobidan shakllantiriladi; - hayriya faoliyati bilan shugʻullanuvchi NTM. Ularning resurslari badallar, hayriya mablagʻlari, hukumatning yordam pullari hisobiga shakllantiriladi; - hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan va nazorat qilinadigan NTM - bu muassasalar atrof-muhitini muhofaza qilish, buxgalteriya hisobi va statistika, sogʻliqni saqlash va taʼlim sohasida standartlarni ishlab chiqish bilan shugʻullanadilar. Ular davlat boshqaruvi idoralariga kiradilar. |
