Toshkent davlat yuridik universiteti “MA’muriy va moliya huquqi” kafedrasi miraliyeva sevara joʻrabek qizi

II BOB. Davlat organlarining organlarining qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustidan sud nazorati va intellektual mulk sohasidagi davlat organlari qarorlari va harakatlari (harakatsizligi) ustidan sudga shikoyat qilishda xorijiy mamlakatlar tajribasi va ularning oʻziga xos xususiyatlari.
2.1 Fuqarolarning (yuridik va jismoniy shaxslarning) intellektual mulk sohasidagi davlat organlari va uning mansabdor shaxslarining qaror va harakatlari (harakatsizligi) ustidan Sud shikoyat qilish huquqlarini amalga oshirish tamoyillari va tartibi.
Jismoniy va yuridik shaxslarning intellektual mulk sohasidagi davlat organlari va uning mansabdor shaxslarining qarorlari, harakatlari yoki harakatsizligi ustidan shikoyat qilish huquqidan foydalanganda ushbu shikoyatlarni berishning bir necha usullari mavjud.
Yuridik fanda davlat organlarining qarorlari ustidan shikoyat qilishning ikki yoʻli mavjud: shikoyat qilishning ma’muriy va sud tartibi mavjuddir.
Intellektual mulk sohasidagi davlat organlarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilishning ma’muriy tartibi yuridik fanda shikoyatlarni koʻrib chiqishning sudgacha boʻlgan yoki suddan tashqari tartibi sifatida boshqacha nomlanadi. Ushbu shikoyat tartibi buyurtma tizimida eng muhim oʻrinni egallaydi.
Jismoniy va yuridik shaxslarning intellektual mulk sohasidagi davlat organlari va ularning mansabdor shaxslarining qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilish. Birinchidan, shuni ta’kidlash kerakki, ayrim hollarda davlat organlarining qarorlar ustidan sudgacha shikoyat qilish tartibini majburiy ravishda oʻtkazishni nazarda tutadi. Masalan, soliq organining qarorlari ustidan shikoyat qilish, shuningdek, bojxona, intellektual mulk sohasidagi organining qarorlari ustidan shikoyat qilish shular jumlasidandir.
Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu organlarning qarorlari ustidan shikoyat qilish
maxsus qoidalar bilan tartibga solinadi: Ma’muriy sud ishlarini yuritish toʻgʻrisidagi, bojxona toʻgʻrisidagi kodeksi va intellektual mulk markazi va departamenti, bojxona, monopoliya qarishi kursh qoʻmitasi toʻgʻrisidagi qaonun hujjarlari va boshqa qonunlardir. Qonun hujjatlarini tahlil qilishda
E.S. Zaremboning ta’kidlashicha, shikoyat qilishning ma’muriy tartibi juda xilma-xildir, chunki Intellektual mulk markazlari va Bojxona xizmati organlarining qarorlari ustidan umumiy tartibda shikoyat qilish bir-biridan farq qiladi.²³ Olim shikoyat qilinayotgan qarorga va shikoyatlarning bir nechta turlari mavjudligiga qarab intellektual mulk markazi va unga aloqador organlariga shikoyat qilishning oʻziga xos xususiyatlariga ishora qiladi: shikoyat intellektualda markazga berilganda elektron imzo ham ma’qbul hisoblansa, bojxona xizmatida shikoyatni faqat qoʻlda imzo qoʻyilishi talab etiladi. Ya’ni koʻrib chiqishda faqat qoʻlda yozilgan imzo talab qilinadi.
Biroq, shikoyat qilish tartib-taomillari oʻrtasidagi mavjud tafovutlarga qaramay, barcha davlat organlari shikoyatni koʻrib chiqish va u boʻyicha qaror qabul qilishda asosiy huquqiy tamoyillarga amal qilishlari kerak. Prinsiplar davlat va huquq nazariyasida alohida kategoriya sifatida kelajakda butun qonunchilik tizimi quriladigan har qanday hodisaning asosini, asosiy nuqtalarini ifodalaydi. Prinsiplar huquqning barcha sohalarida asos, imkon beruvchi tayanch tuzilma sifatida mustahkamlangan muayyan ijtimoiy munosabatlarni yanada rivojlantirish vektorini aniqlash uchun ham eng asosiy tamoyillar Konstitutsiyasi va asosiy qonunlarida aks ettirilgan.
Biroq, har qanday huquqiy mexanizm, jumladan, shikoyat qilish huquqini amalga oshirish ham oʻzining asosiy asoslariga ega. Biroq, bu huquq nafaqat Qonunlarda aks ettirilgan asosiy tamoyillar asosida amalga oshiriladi, balki uni huquqiy tartibga solishning boshqa mexanizmlaridan ajratib turadigan bir qator oʻziga xos xususiyatlarga ham ega.
Fuqarolarning murojaat qilish huquqini amalga oshirishining asosiy tamoyillaridan biri bu qonuniylikning konstitutsiyaviy prinsipidir. Ushbu tamoyillar asosida shuni tushunish kerakki, shaxsning shikoyat qilish huquqini amalga oshirish qonuniy boʻlishi kerak, ya’ni shikoyat qilish huquqini amalga oshirish uchun qarorlar, harakatlar (harakatsizliklar) ustidan shikoyat qilish tartibini tartibga soluvchi qoidalarni oʻz ichiga olgan qonun boʻlishi kerak.
Intellektual mulk sohasidagi davlat organlar va mansabdorshaxlari tomonidan chiqarilgan qarorlari va harakat (harakatsizliklari) hukumat hujjatlari, idoraviy, mahalliy, qonun hujjatlariga zid boʻlmasligi va qonun talablarini amalga oshirishga qaratilgan boʻlishi kerak. Shu bilan birga, qonunchilik turli ijtimoiy guruhlar oʻrtasidagi muvozanatni saqlashi va davlat qonunchiligiga amal qiladigan yagona jamiyatni shakllantirishi kerak.
Qonuniylik tamoyili, shuningdek, qonun hujjatlari demokratik xarakterga ega boʻlishi lozim. Buning uchun qonuniylik tamoyili davlatning barcha huquq subyektlari, shu jumladan, shikoyat qilish jarayonida ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan qonunga qat’iy rioya etilishini ta’minlash vazifasini oʻzida mujassam etgan. Fuqarolar qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat qilish uchun tegishli organlariga murojaat qilganlarida ularning huquqlariga rioya etilmagan taqdirda, manfaatdor shaxslar sud orqali himoyalanish uchun murojaat qilish huquqiga ega.
Shuni ta’kidlash joizki, shikoyat qilish huquqini amalga oshirishda asosiy printsip ob'ektivlik printsipi yoki boshqacha aytganda moddiy haqiqat tamoyilidir. Bu tamoyil hamma uchun umumiydir. Bu tamoyil huquqiy bilimga ega va ishning barcha holatlarini xolis va har tomonlama tekshirishga majbur qiladi. Bu tamoyil kelib tushgan shikoyatni koʻrib chiqish vakolatiga ega boʻlgan davlat organi yoki mansabdor shaxsni amaldagi qonun hujjatlaridan kelib chiqqan holda ishning barcha holatlarini oʻrganish, tomonlarning har birining vajlarini tahlil qilish majburiyatini yuklaydi. Shikoyat boʻyicha yakuniy qaror qabul qilish uchun hujjatlar mavjud boʻlmaganda, boshqaruv faoliyati subyekti unga kerak boʻlgan ma’lumotlarni soʻrovini yuborish, ekspertiza tayinlashi va boshqa qonun hujjatlarida taqiqlanmagan ma’lumotlarni talab qilishga haqlidir. Bu kelib tushgan shikoyatni xolisona koʻrib chiqishga imkon beradi.
Biroq, bu tamoyil hozirda eng kam rivojlangan, chunki qonun hujjatlarida yuqori mansabdor shaxs yoki yuqori davlat organi tomonidan shikoyatni koʻrib chiqishda ishtirokchilarning tengligini ta’minlaydigan kafolatlar tizimi toʻliq ta’minlanmagan.
Shikoyat qilish huquqini amalga oshirishda tomonlarning tengligi printsipi apellyatsiya jarayonida ishtirok etuvchi ikki tomonni tenglashtiradigan maxsus huquq va majburiyatlarning mavjudligini nazarda tutadi. Masalan, davlat organi qaroriga qarshi da’vo bergan tomon ushbu nizoni hal qilishda professional yuridik yordam soʻrashga haqli. Ya’ni, bu bilan qonun chiqaruvchi tomonlarning imkoniyatlarini "tenglashtirish" imkonini beradi.
Harakat (harakatsizlik) ustidan shikoyat qilish huquqini amalga oshirishning asosiy tamoyillaridan yana biri bu oshkoralikdir. Apellyatsiya jarayonining oshkoraligi barcha manfaatdor shaxslar ushbu shikoyat boʻyicha toʻplangan materiallar, shuningdek, shikoyatni koʻrib chiqishda u tomonidan qabul qilingan ijro etuvchi davlat organi qarorlari bilan tanishishlari mumkin.
Apellyatsiya huquqini amalga oshirishning oʻziga xos tamoyillaridan biri bu ikki bosqichli tamoyildir. Ya’ni, bu tamoyil apellyatsiya instituti sub'ektlari qaror ustidan haqiqatda ikki xil tarzda shikoyat qilishlari mumkinligini bildiradi. Apellyatsiya instituti subyektlari qaror ustidan shikoyat qilish huquqiga ega vertikal ravishda - yuqori turuvchi davlat organiga yoki yuqori turuvchi mansabdor shaxsga yoki ular qaror ustidan gorizontal tarzda, ya’ni qarorlari ustidan shikoyat qilinayotgan organ va mansabdor shaxs bilan davlat organi bilan bogʻliq boʻlmagan sud organiga yoki prokuratura organlariga shikoyat qilish, agar bu tartib qonunda nazarda tutilgan boʻlsa shikoyat qilishlari mumkin.
Shikoyatni ma’muriy tartibda koʻrib chiqish printsipi sifatida mansabdor shaxsning javobgarligi printsipi ham mavjud. Shikoyatni koʻrib chiqish natijalariga koʻra ma’muriy protsessual tartibni notoʻgʻri oʻtkazganligi sababli uni qanoatlantirish toʻgʻrisida qaror qabul qilingan boʻlsa, faoliyati yoki qonunga xilof xatti-harakat sodir etilganligi munosabati bilan ushbu harakatlarni sodir etgan mansabdor shaxs oʻzi toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortilishi shart.
E.V. Xakhalev, ma’muriy tartibda berilgan shikoyatni samarali koʻrib chiqish uchun uni toʻgʻri rasmiylashtirish kerak.
Buning uchun shikoyat matnida quyidagi ma’lumotlar koʻrsatilishi kerak: qarori shikoyat qilinishi kerak boʻlgan organ yoki mansabdor shaxsning nomi, ariza beruvchi toʻgʻrisidagi ma’lumotlar, shikoyat qilinayotgan qaror toʻgʻrisidagi ma’lumotlar va ariza beruvchi tomonidan keltirilgan dalillar boʻlishi shart.
Shikoyatda ushbu ma’lumot boʻlmasa, arizachi tomonidan berilgan shikoyatini qanoatlantirishni rad etadi yoki uning shikoyati koʻrib chiqilmaydi, chunki anonim shikoyatlarga javob berilmaydi.²⁴
Argument beruvchi oʻz vajlarini asoslash uchun qaror qabul qilishda hal qiluvchi boʻlishi mumkin boʻlgan yozma dalillar, fotomateriallar, videomateriallar, normativ hujjatlar va boshqa ma’lumotlarni taqdim etishi mumkin.
Shikoyat elektron hujjat yuborish orqali berilgan taqdirda, tasdiqlovchi materiallar pochta orqali yuborilishi yoki shikoyatning oʻziga skanerlangan hujjatlar koʻrinishida ilova qilinishi mumkin.
Shikoyat beruvchi toʻgʻrisidagi ma’lumotlar sifatida uning familiyasi, ismi, otasining ismi, pochta manzili koʻrsatiladi. Bundan tashqari, shikoyatda, agar kerak boʻlsa, shikoyat etuvchi bilan bogʻlanish mumkin boʻlgan aloqa telefon raqamini koʻrsatishingiz mumkin. Bundan tashqari, bunday muloqot turi davlat organlari yoki uning mansabdor shaxslariga shikoyat qilgan shaxs bilan yanada samarali hamkorlik qilish imkonini beradi. Shikoyat beruvchining nomidan boshqa shaxs tomonidan shikoyat berilganda, shikoyatga uning nomidan ish yuritish huquqini tasdiqlovchi ishonchnoma, advokat vakillik qilgan taqdirda esa, berilgan ishonchnoma, order va uning vakolatini tasdiqlovchi guvohnoma nusxasi ilova qilinishi kerak.
Qarori, harakati (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilinayotgan mansabdor shaxs ishlayotgan davlat organiga yoki hududiy organ rahbarining qarori ustidan shikoyat qilinganda yuqori turuvchi davlat organiga yuborishdan oldin shaxsan imzolanishi kerak. Agar shikoyat elektron hujjat shaklida yuborilgan boʻlsa, elektron imzo orqali tasdiqlanadi.
Shunday qilib, intellektual mulk sohasidagi organlari va ularning mansabdor shaxslarining qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyatlarni sudda koʻrib chiqishning protsessual tartibi fuqarolarning oʻz huquqlari buzilganligini koʻrsa, qarorlar ustidan shikoyat qilish huquqini ta’minlaydi. Bundan tashqari, printsiplar murojaat qilish huquqini amalga oshirishda manfatdor shaxslarning asosiy kafolatlarini belgilash, ularga vakolatli davlat vakolatlariga ega boʻlgan mansabdor shaxslar bilan teng huquqli murojaat qilish institutining teng huquqli subyektlari sifatida harakat qilish imkonini beradi.
Intellektual mulk sohasidagi organlari va ularning mansabdor shaxslarining qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilishning ma’muriy tartibining barcha afzalliklariga qaramay, bir qator olimlar bu jarayonning salbiy tomonlarini qayd etishmoqda. Shunday qilib, V.N. Yujakov va S.M. Zyryanov sudgacha boʻlgan apellyatsiya jarayonidagi 10 dan ortiq kamchiliklarni ta’kidladi, ular ba’zi bir nuqtalarda bir-biriga zid keladi.²⁵
Shunday qilib, olimlar ma’muriyatning kamchiliklarini ta’kidlashadi
Apellyatsiya shikoyati apellyatsiya jarayonining sudda koʻrib chiqish muddati bilan taqqoslanadigan darajada koʻp vaqt talab qilishi, materiallarni oʻrganish uchun vaqt yoʻqligi ham kamchilik sifatida koʻrsatilishi kerak. Bu kamchiliklar bilan toʻliq rozi boʻlish mumkin emas. Yuqorida ta’kidlanganidek, sud shikoyati boʻyicha sud tomonidan taqdim etilgan hujjatlar bundan mustasno, hech qanday hujjatlar yoʻqligi sababli sudga shikoyat qilish jarayoni mazmunan ancha uzoq davom etadi va shu sababli hujjatlarni tegishli davlat organidan talab qilish zarur. qaror ustidan shikoyat qilinmoqda. Shu bilan birga, yuqori turuvchi mansabdor shaxs shikoyat kelib tushgandan keyin ham ariza beruvchi tomonidan taqdim etilgan materiallar, agar u ularni shikoyatga ilova qilgan boʻlsa, hamda ijro etuvchi hokimiyat ixtiyorida boʻlgan materiallar bilan tanishishi mumkin.
Tomonlarning tengsizligi haqidagi argument ham ziddiyatli, chunki qonun hujjatlarida shikoyat bergan shaxsga taraflarni muvozanatlashi uchun bir qator kafolatlar va imkoniyatlar nazarda tutilgan. Shunday qilib, qonun chiqaruvchi, xatti-harakatlari ustidan shikoyat qilinayotgan shaxslarning afzalroq mavqega ega ekanligini inkor etmasdan, arizachiga ushbu holatni istisno qilish uchun oʻz huquqlaridan foydalanishga imkon beradi.
Fuqarolar tomonidan ijro hokimiyati organlarining qarorlari bilan bogʻliq boʻlgan ularning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish muammosi bugungi kungacha dolzarb boʻlib qolmoqda. Afsuski, fuqarolar yoki tashkilotlarning intellektual mulk sohasidagi organlari va ularning mansabdor shaxslari bilan oʻzaro munosabatlarida, u yoki bu tarzda, kuch tarafining muvozanati doimo mavjud boʻladi.
Shuning uchun ma’muriy adliya instituti qonun chiqaruvchi tomonidan faol ravishda rivojlanib bormoqda.²⁶
Soʻnggi bir necha yil ichida koʻplab davlatlarda bu boradagi eng muhim oʻzgarish qabhul qilingan Ma’muriy protsessual kodeksining asosiy ma’muriy tartib-qoidaga aylangani boʻldi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, ushbu Kodeks ma’muriy ish yuritish tartibini jamlagan boʻlishiga qaramay, protsessual huquqning mustaqil tarmogʻi sifatida ma’muriy protsessual huquqning aniq tuzilmasini yaratishga imkon bermaydi, chunki Kodeks matnida ma’muriy jarayon va ma’muriy protsessual huquq kabi tushunchalar uchun qat'iy ta’riflarni oʻz ichiga oladi

Kelgusida qonunchilikni rivojlantirish munosabati bilan M.S. Studenikina ma’muriy ish yuritish tushunchasini ikki xil jarayonga ajratadi. Bir tomondan, davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari faoliyatiga nisbatan vakolatlari nazorat sud deb hisoblagan.²⁷

Sudlarning asosiy vazifasi odil sudlovni amalga oshirish ekanligiga qaramay, shuni ta’kidlash kerakki, bunda sudlar nazorat funktsiyasini ham bajaradi. Yana bir qator mualliflar ushbu pozitsiyaga amal qilib, sudlar nazorat funksiyasini amalga oshirib, davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan qabul qilingan qarorlarga huquqiy baho berishini, qonun buzilishi holatlarini aniqlashini va buzilgan huquqlarni tiklashini ta’kidlaydilar.²⁸
Shuningdek, S.K.Ch. Mongushning ta’kidlashicha, umumiy yurisdiktsiya sudlari nazorat funktsiyasini amalga oshirayotganda, Intellektual mulk sohasidagi organlari va ularning mansabdor shaxslarining tomonidan noqonuniy qaror qabul qilishga yordam bergan shartlar va sabablarni aniqlaydilar, buning asosida ular sud shakli boʻlgan xususiy ajrim chiqarishi mumkin.²⁹
Oʻz navbatida, L.N. Nikolaev va A.K. Solovyov, birinchi navbatda, ma’muriy ish yuritishning ta’rifini berib, ular fuqarolar va tashkilotlarning huquqlarini majburiy tiklashda, shuningdek ularning sud himoyasini kafolatlashda ifodalangan sudlarning tiklash funktsiyasini ta’kidlaydilar.³⁰
Biroq, bizning fikrimizcha, sud protsessining zamonaviy rivojlanishi bilan mamlakatimizda ixtisoslashtirilgan ma’muriy sudlarning mavjudligi haqida ishonch bilan gapirish mumkin emas, chunki aksariyat hollarda ma’muriy sud jarayonlari umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan amalga oshiriladi.
Ma’muriy odil sudlovni tavsiflab, ma’muriy ish yuritish degan atamaga ishora qilmaydi, lekin bu fuqarolar va tashkilotlarning jamoat huquqlarini himoya qilish, qonun ustuvorligini ta’minlash bilan bogʻliq davlat davlat hujjatlari hujjatlari ustidan sudga shikoyat qilishning maxsus sud tartibi ekanligini ta’kidlaydi.


2.2. Xorijiy mamlakatlarda Intellektual mulk sohasidagi davlat organlari qarorlari va harakatlari (harakatsizligi) ustidan (Ma’muriy) Sudga shikoyat qilish tartibi va ularning amaliyotdagi ijrosi
Intellektual mulk yoki boshqa soha boʻlsin, mazkur oʻrganish obyektlarining asosiy maqsadi ma’muriy organlarning qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustidan ma’muriy sudga shikoyat qilish tartibini oʻrganish hisoblanadi. Shu jihatdan xorij tajribasidan kelib chiqib, ma’muriy sudlarda koʻriladigan ishlarni quyida koʻrib chiqsak maqsadga muvofiq boʻlardi.
Shikoyat qilishga asos boʻlayotgan davlat organi qarori yoki harakati (harakatsizligi) har tomonlama mukammal boʻlishi talab etiladi, yoʻqsa uning ustidan shikoyatlar koʻpayaveradi va bu esa uni chiqargan organ yoxud mansabdor shaxs faoliyati, obroʻsiga jiddiy taʻsir qilib, jamiyatdagi insonlarning davlat organlariga ishonchi yoʻqoladi. Shuning uchun ham, Polsha qonunchiligiga koʻra, quyida faqat qarorlar, harakatlar va oʻtkazib yuborilgan ma’muriy xatti-harakatlarning zaifligi misol sifatida keltiriladi. Barcha maʼmuriy qarorlar, agar bu toʻgʻridan-toʻgʻri istisno etilmagan boʻlsa, maʼmuriy sudlar tomonidan qayta koʻrib chiqilishi kerak³¹. Bu yerda oʻtkazib yuborilgan ma’muriy xatti-harakatlar deganda ma’muriy organlar tomonidan bajarilishi kerak boʻla turib, ularning bu ishni bajarmaganligi, ya’ni harakatsizligi tushuniladi. Ma’muriy organlarning ma’muriy akt (qaror, harakat yoki harakatsizlik)lari zaifligi ularda manfaatdor shaxslar manfaatlari koʻzlanmaganligi, ularning murojaatlari keng ochiqlanmaganligi, oʻrganilmaganligi, tinglanmaganligi hamda qonunan, adolat bilan yetarlicha yondashilmaganligi natijasidir.
Polsha. Maʼmuriy qarorlar, majburiy maʼmuriy qarorlar shaklida (maʼmuriy organ qonuniy ravishda chiqarishi shart) va ixtiyoriy maʼmuriy qarorlar shaklida (ma’muriy organning tegishli ixtiyoriga koʻra chiqariladigan)boʻlib, ularga eʻtiroz bildirish mumkin, shuningdek kassatsiya tartibida ma’muriy qarorlar shaklida (qarang. Polshaning 1960-yil 14-iyundagi Ma’muriy tartib-qoidalar toʻgʻrisidagi qonunining 138-moddasi 2-bandi, VwVfGB³²) va tegishli qarorlar³³. Bu yerda ma’muriy organlar qatorida sud ham nazarda tutilgan, jumladan, davlat organlari majburiy yoki diskretsion vakolat (ixtiyoriylik) asosida qaror qabul qilishi, shuningdek, Bosh ma’muriy sud (HVG) kassatsiya tartibidagi shikoyat yuzasidan qaror qabul qilishi mumkinligi tilga olingan.