Toshkent davlat yuridik universiteti
Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarni
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
2. Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarni
vujudga kelish asoslari Ushbu majburiyatning nomlanishi go’yoki, majburiyat hech qanday huquqiy asosga ega bo’lmasdan vujudga keladigandek bo’lib ko’rinadi. Aslida esa, bu o’rinda boylik orttirish, tejash natijasida boshqa shaxsga tegishli bo’lgan (mulkiy) huquqlar, pul mablag’lari boshqa shaxsning tasarrufiga asosga ega bo’lmagan holda o’tib qoladi. Yuqorida asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar yuridik faktlar asosida vujudga kelishi ta’kidlangan edi. Bu o’rinda yuridik faktlar turli ko’rinishda: hodisalar va harakatlar; huquqiy harakat va huquqbuzarliklar va h.k. Istisno holat sifatida faqat shartnoma singari yuridik fakt ko’rilishi mumkin. Zero, asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar shartnomadan tashqari majburiyat sanaladi. Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar yengib bo’lmas kuch, shu jumladan inson nazorat qila olmaydigan tabiiy ofatlar, vaziyatning tasodifiy kechishi, asossiz boylik orttirgan shaxsning yoki boshqa shaxslarning huquqqa xilof harakatlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Amaliyotda shunday holatlar ham bo’lishi mumkinki, asossiz orttirilgan yoki tejalgan boylik dastlab huquqiy asoslangan bo’ladi va keyinchalik ushbu asos barham topadi. Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar umumiy qoida bo’yicha ushbu asos bekor bo’lganda vujudga keladi. Buning aksi ham kuzatilishi mumkin: olingan yoki tejalgan boylik dastlab huquqiy asosga ega bo’lmaydi, biroq keyinchalik bunday asos vujudga keladi. Bunday holatda esa, ushbu vaqtdan boshlab olingan yoki tejalgan boylik asosli bo’lib qoladi. Asossiz orttirilgan boylikdan kelib chiquvchi majburiyatlarning tarkibi quyidagi elementlardan tashkil topadi: a) bir shaxs boshqa shaxsning hisobidan mol-mulkka ega bo’ladi; b) mol-mulk asossiz ravishda qonunda, boshqa huquqiy hujjatlarda, shartnomada ko’zda tutilmagan yo’llar bilan qo’lga kiritiladi yoki tejab qolinadi; v) odatda, asossiz ravishda boylik orttirish xatoliklar, yanglishishlar natijasida ro’y beradi. Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarga misollar keltirib o’tamiz. Masalan, to’lov kontrakt asosida ta’lim oluvchi universitet talabasi O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi g’aznachiligi (g’aznachilik boshqarmasi) hisobvarag’iga universitetning shaxsiy hisobvarag’ini ko’rsatmagan holda pul mablag’larini o’tkazadi. Natijada o’tkazilgan pul mablag’i moliya vazirligi g’aznachiligida (g’aznachilik boshqarmasida) qolib ketadi. Buning oqibatida talaba kreditor sifatida, g’aznachilik esa qarzdor sifatida ko’riladi. Yana 469 boshqa bir vaziyatda talabaning otasi o’g’li Babadjanov Islom uchun pul mablag’larini o’tkazish uchun bankka topshiriq beradi. Bank ushbu topshiriqni bajarayotganda to’lov maqsadini ko’rsatganda boshqa kursda o’quvchi Bobojonov Islomning nomini ko’rsatadi. Natijada Bobojonov Islomning asossiz boylik orttirishi ro’y beradi. Xalqaro telefon tarmog’idan foydalanganlik uchun abonentning manzili va raqami ko’rsatgan holda to’lovni amalga oshirish haqida xabarnoma xatolik natijasida boshqa xonadonga taqdim qilinadi. Xabarnoma kimga berilganiga e’tibor qaratmagan holda fuqaro telefon o’chirib qo’yilmasligi uchun darhol to’lovni amalga oshirib yuboradi. Natijada telefon xizmati haqini to’lagan fuqaro va aslida to’lashi lozim bo’lgan fuqaro o’rtasida asossiz boylik orttirish oqibatida majburiyat vujudga keladi. Fuqaro A.fuqaro B.ga bir yil muddatga qarzga pul beradi. Qarzdor o’z vaqtida pulni qaytarmaydi. Ushbu mablag’larni qaytarish haqidagi da’voni shartnomaviy da’vo sifatida ko’rsatish mumkin. Biroq, muddati o’tib ketganidan so’ng ushbu da’voni shartnomadan tashqari majburiyat ya’ni, asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyat sifatida baholash mumkin. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan misollar asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar turli xil asoslar ya’ni, hodisalar, qonuniy va noqonuniy harakatlar va h.k. natijasida vujudga kelishi mumkinligi ko’rsatadi Ta’kidlash lozimki, bir shaxsning boshqa shaxs hisobidan mol-mulkka egalik qilish natijasida mulk hajmining oshishiga va ikkinchi tarafning mulkini kamayishiga olib keladi. Qo’lga kiritilgan mulk, uning miqdorining ko’payishi, qo’lga kirituvchining qo’shimcha xarajatlarisiz uning qiymatini oshishiga, masalan, bir shaxs boshqa shaxsning iltimosiga ko’ra, ishonib topshirgan qarzini boshqa shaxsga topshirsa; tashkilot uning nomiga olingan tovarlarga qaytadan pul to’lasa va hokazo. Mulkni tejash deganda, shaxs o’z mablag’larini sarf qilishi lozimligi, lekin sarf qilmaganligi yoki boshqa shaxsning xarajatlari qoplanmaganligi, yoki boshqa shaxsga mukofot to’lanmasligi tushuniladi. Masalan, shirkatning to’lov shartnomasiga ko’ra, bank adashib boshqa shirkat hisobidan mablag’ni chiqarib tashlasa, bitta shirkatning mablag’i oshishi, boshqasinikining kamayishiga olib keladi. Agar shaxs, mulkdorning roziligisiz unga mukofot to’lamasdan mulkdan foydalansa, mukofot to’lanmasligi evaziga tejash kelib chiqadi. Asossiz boyishning eng ko’p tarqalgan turi qo’lga kirituvchining o’ziga tegishli bo’lmagan mulkka ega bo’lishi tushuniladi. Bu shaklning asosiy turi – jabrlanuvchining qo’lga kirituvchiga mulkiy foydaning berilishidir. Chunki taqdim etish asosida yotuvchi bitim yoki boshqa huquqiy asos bo’lmagan, yoki e’tirof etilmagan. Rivojlangan tovar muomalasi sharoitida mualliflik, patent va boshqa huquqlarga daxl qilishlar kuzatilmoqda. Bunday xatoliklarga yo’l qo’yilganda noqonuniy foydalanuvchida ixtirolardan foydalanish, foydali modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, o’zganing xizmat va tijorat siri, mualliflik va mutloq huquqlarga mukofot to’lamaslik uchun litsenziya to’lovlarni amalga oshirmaganligi natijasida asossiz tejash paydo bo’lish holatlari ham uchraydi. |
