Toshkent davlat yuridik universiteti

 
2. Tekin foydalanish shartnomasi bo`iicha taraflar, ularning huquq 
va majburiyatlari 

---

185 
Tekin foydalanish shartnomasi xo`jalik shartnomalaridan biri bo`lmasa-da, 
lekin ayrim sohalarda, masalan, maishiy, ma’rifiy sohalarda, shuningdek, mahalla 
aholisi o`rtasida, qo`ni-qo`shnichilikda ancha muhim rol o`ynaydi. Shartnomaning 
bu ahamiyati unda ishtirok etishga tomonlar o`rtasida rag’batni oshiradi. Ssuda 
shartnomasi bo`yicha faqat ikki taraf subyekt sifatida munosabatlarga kirishishi 
mumkin. O`zbekiston Respublikasi FKning 617-moddasiga muvofiq, ssuda 
shartnomasida taraf sifatida ssuda oluvchi va ssuda beruvchi ishtirok etishi 
mumkin. 
Mol-mulkni tekinga foydalanishga mulk huquqi asosida muayyan mol-mulki 
bo`lgan har qanday shaxs berishi mumkin. Shuningdek, FKning 618-moddasiga 
binoan ashyoni tekin foydalanishga berish huquqiga uning mulkdori bo`lmagan, 
lekin qonun yoki mulkdor tomonidan vakolat berilgan boshqa shaxslar ham ega 
bo`ladi. Ayni paytda, tijorat tashkiloti o`z muassisi, ishtirokchisi (akstiyadori), 
rahbari, o`z boshqaruv yoki nazorat organlarining a’zosi bo`lgan shaxsga ashyoni 
tekin foydalanishga berishga haqli emas (FKning 618-moddasi 2-qismi). Ssuda 
shartnomasi ssuda beruvchining manfaatlarini ko`zlab tuzilmaydi, binobarin, bu 
shartnoma ijara shartnomasidan farq qilgan holda, mulkdorning biror manfaatlariga 
javob bermaydi va mulkdorning ushbu shartnomadan manfaat ko`rishiga oid 
huquqtari bo`lmasdan, faqat ssuda oluvchining manfaatlarini ko`zlovchi 
majburiyatlarigina mavjuddir. Chunonchi, FKning 619-moddasiga binoan, ssuda 
beruvchi ashyoni tekin hamda vazifasiga muvofiq foydalanish shartlariga javob 
beradigan holatda barcha mansub ashyolari va tegishli hujjatlari bilan birga 
topshirishi shart. Ushbu majburiyat ssuda beruvchining asosiy majburiyati bo`lib, 
bunda ssuda oluvchining manfaatlari ko`zlangan. Chunki ssuda oluvchiga zarur 
ashyo topshirilmasa, topshirilsa-da, u lozim darajada sifatli bo`lmasa, bunda ssuda 
beruvchi FKning 620, 621-moddalarida belgilangan tartibda javobgar bo`ladi, 
ya’ni agar ssuda beruvchi ashyoni ssuda oluvchiga bermasa, ssuda oluvchi 
shartnomani bekor qilish va etkazilgan haqiqiy zarar o`rnini qoplashni talab 
qilishga haqli bo`ladi (FK 620-moddasi). 
FKning 621-moddasiga muvofiq, ssuda beruvchi tekin foydalanish 
shartnomasini tuzish paytida qasddan yoki qo`pol ehtiyotsizlik bilan ashyoning 
kamchiliklarini aytib qo`ymagan bo`lsa, bu kamchiliklar uchun javobgar bo`ladi. 
Ssuda beruvchi ashyoni topshirayotgan paytda uning kamchiliklarini aytib, 
zarur bo`lsa, shartnomada ko`rsatib, topshirishi lozim. Agarda aytib topshirmagan 
bo`lsa, ssuda beruvchi aybining darajasi, etkazilgan zarardagi haqiqiy ishtiroki, 
ya’ni hissasi uning bu harakatni qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir qilganligi 
bilan belgilanadi. 
Ssuda beruvchi atayin yoki qo`pol extiyotsizlik natijasida shartnomaning 
tuzilish vaqtida aytib o`tilmagan holatlardagina narsaning kamchiliklariga javob 
beradi. Boshqa holatlarda javobgarlik yuzaga kelmaydi. 
Shartnoma tuzilayotgan vaqtda bilmagan kamchiliklar uchun ssuda beruvchi 
ijaraga beruvchidan farqli ravishda javobgarlikka tortilmaydi (O`zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 542-moddasining birinchi qismiga qarang). 
Ssuda oluvchi ssuda beruvchi javobgar bo`lgan kamchiliklarni aniqlasa, o`z 

---

186 
xohishiga qarab quyidagilarni talab qilishga xaqli: 
ularning tekinga bartaraf etilishi; 
o`zining kamchiliklarni barataraf etishga ketgan xarajatlarini qoplashni; 
shartnomaning muddatdan oldin bekor qilinishini va u tomondan ko`rilgan 
real zararning qoplanishini. 
Ssuda oluvchi tomonidan narsa kamchiliklarining aniqlanishi unga uch 
oqibatdan birini tanlash imkonini beradi. Shu o`rinda ularning birinchisi – ssuda 
beruvchi tomonidan ashyodagi kamchiliklarning tekin bartaraf etilishini o`zining 
huquqiy tabiatiga ko`ra javobgarlik hisoblanmasligini ta’kidlash joiz. 
O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 621-moddasi, 3-qismi 
ssuda beruvchiga buzuq ashyoni kechiktirmasdan tegishli holatdagi xuddi shunday 
ashyo bilan almashtirish imkonini beradi. 
Csuda beruvchining foydalanishga taqdim etilgan narsaning kamchiliklari 
uchun javobgarlikdan ozod qilinish hollari ham mavjud. Bu u tomonidan ashyoni 
darhol almashtirish hollari (ssuda oluvchining talablari haqida ogohlantirilgandan 
keyin), shuningdek, narsaning kamchiliklari shartnoma tuzishda aytib o`tilgan yoki 
ssuda oluvchiga ma’lum bo`lgan, yoki ssuda oluvchi tomonidan belgilangan 
tartibda (shartnoma tuzish yoki ashyoning taqdim etilishida ashyoni ko`rib chiqish 
yoki uning nosozligini tekshirish) aniqlangan vaziyatlar bo`lishi mumkin. 
Ssuda beruvchi ssuda oluvchini tekin foydalanishga berilayotgan ashyoga 
uchinchi shaxslarning har qanday huquqi to`g’risida ogohlantirishi lozim. Ssuda 
beruvchi ssuda oluvchini taqdim etilgan ashyoga mavjud huquqlar to`g’risida 
ogohlantirmagan taqdirda, ssuda oluvchi nafaqat shartnomaning bekor qilinishini 
balki, real zararning qoplanishini ham talab qilishga haqli.
 
Ssuda oluvchiga qabul qilib olingan ashyoni soz holatda tutish, ya’ni, 
birinchidan nafaqat joriy, balki kapital ta’mirlash ishlarini amalga oshirish, 
ikkinchidan, uni saqlash bo`yicha barcha xarajatlarni to`lash majburiyati 
yuklanadi. Shu o`rinda mazkur normaning dispozitiv ekanini ta’kidlash lozim: 
mazkur qoida shartnomada boshqa hol nazarda tutilmagan taqdirdagina 
qo`llanilishi mumkin.