Toshkent davlat yuridik universiteti
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
41-bob. Qarz va kredit
1-§. Qarz Qarz shartnomasining tushunchasi va o`ziga xos xususiyatlari. Qarz shartnomasi fuqarolik huquqining eng qadimiy shartnomalaridan biri bo`lib, hali kishilik jamiyatidagi ijmitomiy, iqtisodiy va huquqiy munosabatlar u qadar rivojlangan paytlardayoq, muayyan muddatga moddiy ashyolarni qaytarish sharti bilan berib turish munosabatlari shakllangan edi. Ayniqsa, bu davrlarda oziq-ovqat mahsulotlarini qaytarish sharti bilan berish keng tarqalgan munosabat sifatida ko`rilar edi. Rim xususiy huquqi shakllanishi bilan qarz shartnomasining huquqiy ko`rinishi vujudga keldi va alohida huquqiy munosabat sifatida shakllana boshladi. Qadimgi Rimda qarz shartnomasining dastlabki huquqiy qoidalari yaratildi. Pul ixtiro qilinishi bilan qarz shartnomasi o`zining hozirgi ko`rinishida tuzila boshladi. Endilikda qarz deganda muayyan muddatga qaytarib berish sharti bilan pulni berib turish tushinila boshladi. Aynan shu paytlardan boshlab qarz munosabatlari nafaqat, o`zaro yordam va ishonchning namunasi balki, foyda ko`rish vositasi sifatida ham qarala boshladi. Ya’ni, pulning vujudga kelishi va iqtisodiy munosabatlarda asosiy to`lov vositasi sifatida harakatlanishi oqibatida, shaxslar o`z pullarini shunchaki qaytarib berish sharti bilan emas, balki berilgan summaga qo`shimcha ravishda foizni ham qaytarishni nazarda tutib qarz berish munosabatlariga o`ta boshlashgan. Qarz shartnomasi uzoq rivojlanish bosqichlarini nazarda tutib turli huquq tizimlarida bu shartnomaning huquqiy tartibga solish usullari va vositalari turlicha bo`lganligini aytib o`tish lozim. Agar kontetinintal huquq tizimida qarz shartnomasi an’anaviy usulda foyda ko`rishning bir vositasi hisoblansa, musulmon huquq tizimida esa, berilgan qarz evaziga foiz olish gunoh hisoblangan. Albatta, bu o`rinda qarz munosabatlarining musulmon huquqi tizmida umuman qo`llanilmagan degan xulosaga kelib bo`lmaydi. Bu o`rinda qarz shartnomasi musulmon huquqi tizimida foizsiz amalga oshirilganligini, hamda berilgan qarz evaziga foydadan sheriklik amalda bo`lganligini ta’kidlash lozim. Qarz munosabatlari fuqarolik-huquqiy shartnoma sifatida tartibga solina boshlagandan buyon, bu munosabatlarda ikki tomon kreditor va qarzdor ishtirok etishi odat bo`lib kelgan. Lekin murakkab tizimli bozor iqtisodiyoti munosabatlari qarz munosabatlarida qarzdor va kreditor bilan birga kafil yoki boshqa uchinchi shaxslar qatnashishi ham yo`lga qo`yilmoqda. 244 Hozirgi kunda qarz munosabatlari O`zbekiston respublikasi Fuqarolik kodeksining 732-743 moddalari bilan tartibga solinadi. FKning 732-moddasiga muvofiq, qarz shartnomasi bo`yicha bir taraf (qarz beruvchi) ikkinchi tarafga (qarz oluvchiga) pul yoki turga xos alomatlari bilan belgilangan boshqa ashyolarni mulk qilib beradi, qarz oluvchi esa qarz beruvchiga bir yo`la yoki bo`lib-bo`lib, o`shancha summadagi pulni yoki qarzga olingan ashyolarning xili, sifati va miqdoriga baravar ashyolarni (qarz summasini) qaytarib berish majburiyatini oladi. Qarz shartnomasining tushunchasi haqida gapirganda avvalo qonun hujjatlariga muvofiq nimalar qarzga berilishi mumkinligi xususida to`xtalib o`tish lozim. Umumiy qoidaga ko`ra fuqarolik muomilasidan chiqarilmagan ashyolargina shartnoma munosabatalarining obyekti bo`lishi mumkin. Fuqarolik qonunchiligida qarz shartnomasining obyektlariga nisbatan quyidagi talablar quyiladi: 1. Obyektning fuqarolik muomalasida bo`lishi; 2. Shartnoma predmeti pul yoki turga xos alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar bo`lishi; 3. Qarz beruvchininng obyektga nisbatan mulkdorlik yoki ashyoviy huquqining mavjud bo`lishi. Obyektlarning muomilada bo`lishi deganda, fuqarolik huquqlarining obyektlari erkin suratda boshqa shaxslarga berilishi yoki universal huquqiy vorislik (meros qilib olish, yuridik shaxsni qayta tashkil etish) tartibida yoxud boshqa usul bilan, agar ular muomaladan chiqarilmagan yoki ularning muomalada bo`lishi cheklab qo`yilmagan bo`lsa, bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o`tishi mumkinligi tushuniladi. Muomalada bo`lishiga yo`l qo`yilmaydigan fuqarolik huquqlari obyektlarining turlari (muomaladan chiqarilgan obyektlar) qonunda to`g’ridan- to`g’ri ko`rsatilgan bo`lishi kerak. Muayyan muomala ishtirokchilarigagina qarashli bo`la oladigan yoki muomalada bo`lishiga maxsus ruxsatnoma bilan yo`l qo`yiladigan fuqarolik huquqlari obyektlarining (muomalada bo`lishi cheklangan obyektlarning) turlari qonunda ko`rsatilgan tartibda belgilanadi (FKning 82-moddasi). Qarz shartnomasining predmeti bo`lib, nafaqat fuqarolik muomilasidagi obyektlar shu bilan birga pul yoki turga xos alomati bilan belgilanadigan ashyolargina bo`lishi mumkin. Bu ikki talabga javob beradigan fuqarolik huquqlarining obyektlari qarz shartnomasining predmeti bo`lishi mumkin. Turga xos alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar deganda, bir turdagi hamma ashyolarga xos alomatlarga ega bo`lgan hamda soni, og’irligi, o`lchovi va shu kabilar bilan belgilanadigan ashyolar tushuniladi (FKning 87-moddasi 3-qismi). Turga xos alomatlari bilan belgilandigan ashyolar jumlasiga, 100 ta daftar, 5 ming so`m pul, bir kilogramm shakar va shu kabi mahsulotlar kiradi. Xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar toifasiga o`zining alohida belgilari va xususiyatlari bilan ajralib turadigan ashyolar kiradi. Bunday ashyolar sifatida qimmatbaho qog’ozlar, tegishli ko`chada joylashgan muayyan raqamli uy, jahon chepionatida birinchi o`rinni olgan otni ko`rsatib o`tish mumkin. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar qarz shartnomasining predmeti bo`lishi mumkin emas. Zero, bunday 245 ashyolar faqat o`zigagina xos bo`lgan belgilarga ega bo`lib, ularning iste’mol qilinishi natijasida butkul yo`q bo`lishi oqibatida qayta tiklash mumkin bo`lmaydi. Bu esa qarz shartnomasining asosiy talabi - bir yo`la yoki bo`lib-bo`lib, o`shancha summadagi pulni yoki qarzga olingan ashyolarning xili, sifati va miqdoriga baravar ashyolarni (qarz summasini) qaytarib berishni amalga oshirib bo`lmaydi. Xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyolarning bunday xususiyatlari ularni qarz shartnomasining emas balki ijara shartnomasining predmeti bo`lishi mumkinligini anglatadi. Qarz shartnomasining xususiyatlari haqida gapirganda, mazkur shartnomaning boshqa shartnomalardan farqli jihatlari xususida to`xtalib o`tish lozim. qarz shartnomasi o`zining predmeti va maqsadiga ko`ra oldi-sotdi shartnomalaridan farq qiladi. Agar oldi-sotdi shartnomalarining maqsadi tovarga bo`lgan mulk huquqini boshqa shaxsga o`tkazish hisoblansa, qarz shartnomasining maqsadi, qaytarib berish sharti bilan pul va turga xos alomatlari bilan belgilanadigan ashyolarni berish hisoblanadi. qarz shartnomasi tuzish orqali bir shaxs ikkinchi shaxsga muayyan summadagi pul yoki miqdordagi ashyoni topshiradi va bu orqali pul va ashyoga nisbatan mulk huquqini ma’lum vaqt oralig’ida ikkinchi shaxsda bo`lishi amalga oshiriladi. qarz berish orqali mulkdorning ashyosi natura holida yo`q bo`lib ketsada, keyinchalik (shartnoma muddatida) xuddi shunday moddiy ne’mat mulkdor (kreditor) ga qaytariladi. Odatda bu holatga nisbatan “persona non greet” – “tur nobud bo`lmaydi” qoidasi qo`llaniladi. Zero, qarz shartnomasining predmeti hisoblanadigan pul va ashyolar – turga xos alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar hisoblanadi. Shu munosabat bilan pulning yoki turga xos alomati bilan belgilanadigan ashyolarning nobud bo`lishi majburiyatni asl holida bajarish imkoniyati hech qaysi holatda bekor qila olmaydi. Shu bilan birga, “tur nobud bo`lmaydi” qoidasi har doim pulli majburiyatlarga tatbiq etiladi. Qarz shartnomasiga nisbatan “tur nobud bo`lmaydi” qoidasining qo`llanilishi, qarz shartnomasining ijara shartnomasidan farqli jihatlarini vujudga keltiradi. Ijara shartnomasining muhim jihati hisoblangan – ijaraga olingan narsani normal eskirishi holatini hisobga olib qaytarilishi qarz shartnomasida esa boshqacha ko`rinishda amalda bo`ladi. Qarz shartnomasining predmeti hisoblangan turga xos alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar qarz beruvchiga qaytarib berilayotganda olingan ashyolarning xili, sifati va miqdoriga baravar ashyolarni qaytarish lozim. Bunda xil, sifat va miqdorning ayniyligi taraflarning o`zaro kelishuviga ko`ra, yoki odatdagi standartlarga ko`ra yoxud sud tomonidan aniqlanadi. Qarz shartnomasi o`zining xususiyatlariga ko`ra bir tomonlama, real va tikenga yoki haq evaziga tuziladigan shartnoma hisoblanadi. Shartnoma asosida faqatgina qarz beruvchida huquqning mavjud bo`lishi bu shartnomaning bir tomonlama ekanligini anglatadi. Ya’ni shartnoga muvofiq qarz beruvchida huquq, qarz oluvchida majburiyat bo`ladi. Qarz shartnomasining real shartnoma ekanligi FKning 732-moddasi ikkinchi qismi talablariga asoslanadi va qarz shartnomasi pul yoki ashyolar topshirilgan paytdan boshlab tuzilgan hisoblanadi. Shartnoma asosida taraflar o`zaro kelishuvga 246 erishishlari qarz shartnomasi bo`yicha hech qanday huquqiy oqibat tug’dirmaydi. Shu bilan birga bunday kelishuv qarz shartnomasi taraflariga hech qanday huquq va majburiyatlarni vujudga keltirmaydi. Qarz shartnomasining bir vaqtning o`zida ham tekinga va ham haq evaziga tuzilishi, shartnomada foizning belgilanishi yoki belgilanmasligi bilan bog’liq bo`ladi. Agar shartnomada olingan summa yoki tovar uchun muayyan foiz to`lash nazarda tutilgan bo`lsa, qarz shartnomasi haq evaziga tuzilgan shartnoma hisoblanadi. Shartnomada olingan pul yoki tovar uchun foiz to`lash nazarda tutilmagan bo`lsa qarz shartnomasi tekinga tuzilgan shartnoma sifatida e’tirof etiladi. Qarz shartnomasining fuqarolik muomilasi va iqtisodiyot uchun ahamiyati shundaki, bu shartnomani tuzish orqali bo`sh turgan pul mablag’lari va tovarlar harakatga keladi. Natijada fuqarolik muomilasida tovar va moliyaviy mablag’lar aylanmasi vujudga keladi. Bu esa o`z navbatida iqtisodiy rivojlanishga xizmat qiladi. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|