Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- O‘tgan davr Hisobot davri Og‘ish
- 8.2. Moliyaviy natijalarni shakllantirish va hisoblash
- Mahsulot sotishdan yalpi foyda
- Davr xarajatlari deganda
- Asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar (xarajatlar)
- Umumxo‘jalik faoliyatidan foyda (zarar)
- Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar
- Daromad (foyda) solig‘i to‘langunga qadar foyda
|
Ichki omillar – korxonaning narx siyosati, aktivlar tarkibi, zaxira- larni baholash metodikasi. Aylanuvchanlikni aniqlash uchun qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi koeffitsiyenti, u tahlil davri davomida korxonaning aylanma mablag‘lari bajargan aylanmalar miqdorini o‘zida aks ettiradi; kunlarda aylanuvchanlik, ya’ni korxonaning aylanma mablag‘lari to‘liq aylanmani amalga oshiradigan davr davomiyligi (kunlarda). Aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi koeffitsiyenti (K a ) mahsulot sotish hajmining aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘iga nisbati sifatida quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: . ‘
S К O Q =
Bu yerda, Ka – aylanuvchanlik koeffitsiyenti; S – mahsulot sotishdan tushum; O‘Q – aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i. Aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i vaqtning turli paytlarida ko‘rsatkichning qiymatlari jami bo‘yicha hisoblanadigan o‘rtacha xronologik moment qatori sifatida ta’riflanadi: 1 2
‘ .......... 1/ 2 ‘ ‘ .
n O Q O Q O Q O Q n + + + = − 190 Bu yerda, ‘
– aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i; n – oylar soni. Aylanuvchanlik koeffitsiyentining o‘sishi aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi ortayotganligidan guvohlik beradi. Aylanuvchanlik koeffitsiyenti ayni vaqtda tahlil davri uchun aylanma mablag‘lar aylanmasi sonini ko‘rsatadi va tahlil davrining kunlari miqdorini kunlarda ifodalangan bir aylanma davomiyligiga bo‘lish yo‘li bilan hisoblanishi mumkin (
):
. D X Ko =
Bu yerda, X - kunlarda ifodalangan bir aylanma davomiyligi; D – tadqiq qilinayotgan kunlar soni (yil – 360 kun, chorak – 90, oy – 30 kun). Kunlarda aylanuvchanlik (
) yoki bir aylanish davri quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: ‘ *
. O q D X P =
Aylanmadagi mablag‘lar yuklama koeffitsiyenti mahsulot sotishdan tushumlarning bir so‘miga bo‘naklangan aylanma mablag‘lar miqdorini tavsiflaydi: ‘ . yuk O Q К Р =
Bu yerda K yuk
– aylanmadagi mablag‘lar yuklama koeffitsiyenti, tiyin.
Yuklama koeffitsiyenti qancha kam bo‘lsa, aylanma mablag‘lardan shunchalik samarali foydalanilmoqda. Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, joriy yildagi aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi o‘tgan davrga nisbatan 19,5 kunga tezlashgan. O‘tgan davr uchun aylanma mablag‘lar o‘rtacha 3,28 marta aylangan bo‘lsa, hisobot davri uchun 4 martaga to‘g‘ri keladi. Aylanuvchanlik tezlashishi aylanma kapitalga ehtiyoj kamayishi, mahsulot hajmi o‘sishiga, demakki, olinadigan foyda ortishiga imkon beradi. Aylanuvchanlik sekinlashuvi korxonaning xo‘jalik faoliyatini loaqal o‘tgan yilgi darajada davom ettirish uchun qo‘shimcha mablag‘lar jalb qilinishini talab qiladi. 191 7.17-jadval “Karvon” MChJda aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi tahlili Ko‘rsatkichlar Shartli belgi O‘tgan davr Hisobot davri Og‘ish 1.Sotishdan tushum R 7478805 10051984 2573179 2. Aylanma mablag‘larining o‘rtacha qoldig‘i CO
2281206 2522207 241001 3.Aylanuvchanlik koeffitsiyenti (1- modda : 2-modda) Ko 3,28 3,99 0,71 4. Aylanuvchanlik, kunlarda (str.2*360 : str.1)
109,81 90,33 -19,48 5. Aylanma mablag‘larining mustahkamlash koeffitsiyenti (2-modda : 1-modda), tiyin Kzs 0,31 0,25 -0,05 Aylanma mablag‘larni aylanmadan chiqarib olish (jalb qilish) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: 1 0 1 ‘ ( )* .
O Q X X T D = -
Bu erda 1 0 , X X – aylanma mablag‘larning bir aylanmasi davomiyligi (kunlarda); 1kun
T - sotishdan bir kunlik tushum. 10051984 ‘ (90,33 109,81) * 543877, 2. 360
O Q Δ = − = −
Aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi tezlashishi natijasida xo‘jalik aylanmasida 543877,2 ming so‘mlik aylanma mablag‘lar bo‘shashligi kuzatilgan. Aylanma mablag‘larning bir iqtisodiy funksional shakldan (ular- ning bosqichlari) boshqasiga o‘tish tezligini baholashga imkon beruvchi aylanma mablag‘larning alohida elementlari aylanuvchan- ligining xususiy ko‘rsatkichlarini hisoblash ham tahlil uchun muayyan qiziqish uyg‘otadi.
1. Korxonaning moliyaviy holati, deganda nima tushuniladi va uning tahlili ahamiyati nimaning hisobiga ortadi?
192 2. Moliyaviy holat tahlilining asosiy vazifalari va yo‘nalishlari nimalardan iborat? 3. Moliyaviy holat tahlili uchun qanday usullar qo‘llaniladi? 4. Buxgalteriya hisoboti, jumladan namunaviy shakllari bo‘limlarining tarkibi va mazmuni qanday? 5. Korxonaning mulki holati tahlili ahamiyati, obyektlari va metodikasini bayon qiling. 6. Moliyaviy mustaqillik nima, uni tavsiflovchi mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar tizimi va ularni hisoblash metodikasi qanday? 7. To‘lov qobiliyati va likvidlik nima, ularning farqi nimadan iborat? Ular qanday ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi va ushbu ko‘rsatkichlarni hisoblash metodikasi qanday? 8.
Aylanma kapital (aylanma mablag‘lar) dan foydalanish samaradorligi qanday ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlanadi? 9. Aylanma kapitalning xususiy ko‘rsatkichlari aylanuvchanligini hisoblash metodikasi qanday? 10. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni moliyaviy sog‘lomlashtirish yo‘llari nimalardan iborat? 11. Keltirilgan balans asosida quyidalarni aniqlang: - o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi;
- korxona mablag‘lari manbalari mavjudligi va tarkibidagi o‘zgarishlar; - korxona aktivlari mavjudligi va strukturasidagi o‘zgarishlar; - aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi va intensivligi ko‘rsatkichlari; - moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari; - likvidlik koeffitsiyentlari. Tahlil natijalari bo‘yicha xulosa chiqaring.
Asosiy vositalar 81997
83749 Ustav kapitali 75480 87480 Nomaterial aktivlar
5670 Uzoq muddatli investitsiyalar 2752 4715 Zaxira kapitali 71260 66754 193 Kapital qo‘yilmalar 5473 1019 Xarid qilingan xususiy aksiyalar
Uzoq muddatli debitorlik qarzi
foyda 23853 30039 Uzoq muddatli muddati uzaytirilgan xarajatlar Maqsadli tushumlar 2975 8029 I bo‘lim bo‘yicha jami
90222 89483 Pirovard xarajatlar zaxirasi
II. Joriy aktivlar
I bo‘lim bo‘yicha jami
179238 197972 Tovar-moddiy zaxiralar – jami 85735 114998 II. Majburiyatlar
xarajatlari 22435 328 Uzoq muddatli majburiyatlar 7210 10367 Muddati kechikkan xarajatlar - 24921
Joriy majburiyatlar 93863 134284 Debitorlar – jami 77937 98905
Jumladan: joriy kreditorlik qarzi 74621 134284 Ulardan: muddati o‘tgan 4088 2310 jumladan: yetkazib beruvchilar va pudratchilar 417 17306 Boshqa debitorlik qarzlari 10761 24950 Sho‘ba va qaram jamiyatlar 7883 -
Pul mablag‘lari 3982
13988 Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar 544 2444 Qisqa muddatli investitsiyalar Olingan bo‘naklar 12780 26256 Boshqa joriy aktivlar
qarzdorlik 15111 23662 II bo‘lim bo‘yicha jami
190089 253140 To‘lanadigan qarzdorlik 29842 48615
Boshqa kreditorlik qarzlari 8044 16001
II bo‘lim bo‘yicha jami 101073 144651 Balans aktivi bo‘yicha jami (I+ II) 280311 342623 Balans passivi bo‘yicha jami (I+II) 280311 342623
Ma’lumotnoma:
1.01.16 uchun 1.01.17 uchun uzoq muddatli kredit va qarzlar 7210
10367 qisqa muddatli kredit va qarzlar 19242
194 VIII bob. KORXONA FAOLIYATINING MOLIYAVIY NATIJALARI TAHLILI 8.1. Korxona faoliyatining moliyaviy natijalari tahlilining mazmuni va vazifalari
Korxonalar faoliyatini baholash uchun qo‘llaniladigan ko‘rsat- kichlar tizimida foyda muhim o‘rin tutadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi o‘sishi, assortiment kengayishi va yangilanishi hisobiga bo‘lgani kabi, tannarxni kamaytirish hisobiga jamg‘ar- malarning muntazam ortib borishi korxonalar rahbarlari manfaatlariga mos keladi. Foyda korxona faoliyatining turli jihatlari (ishlab chiqarish, ta’minot, mahsulot sotish va moliyaviy)ni aks ettiruvchi sifatga oid sintetik ko‘rsatkich hisoblanadi. Korxona tomonidan olinadigan foyda miqdori sotilgan mahsulot hajmi, uning sifati, assortimenti, tannarx darajasi va boshqa omillar bilan bog‘liq. Olingan foyda oz yoki ko‘p darajada rentabellik miqdori, o‘z aylanma mablag‘lari holati, korxonaning to‘lov qobiliyatini belgilab beradi. Foyda – bu korxonaning maxsus tizimli ishlab chiqaradigan re- sursi, biznes taraqqiyotining yakuniy maqsadi. Ko‘rib chiqilayotgan iq- tisodiy tushunchaning mohiyati shundaki, foydaning zaruriy darajasi – bu:
• Korxonaning joriy va uzoq muddatli rivojlanishining asosiy ichki manbayi. • Korxonaning bozor qiymati oshishining asosiy manbayi. • Korxonaning kredit qobiliyati indikatori. • Mulkdorning bosh manfaati, chunki u kapital va biznesni yuksaltirish imkoniyatini taqdim etadi. • Barqaror va mustahkam foyda darajasi mavjudligida korxona- ning raqobatbardoshlik qobiliyati indikatori. • Korxonalarning davlat oldida o‘z majburiyatlarini bajarish kafili, jamiyatning ijtimoiy talablarini qondirish manbayi. 195 Foydalilikning zaruriy darajasini saqlash bozor iqtisodiyotida korxona normal faoliyat yuritishi uchun obyektiv qonuniyat sanaladi. Foydaning muntazam ravishda yetishmasligi va uning qoniqarsiz dinamikasi biznesning samarasizligi va riskliligi, ya’ni bankrotlikning asosiy ichki sabablaridan biri haqida darak beradi. Foydani boshqarish uchun foyda shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi bo‘yicha obyektiv tizimli tahlilni amalga oshirish zarur, bu uni oshirish zaxiralarini aniqlashga imkon beradi. Bunday tahlil ichki subyektlarda ham, tashqi subyektlarda ham qiziqish uyg‘otadi, chunki foyda o‘sishi korxonaning potensial imkoniyatlari o‘sishini belgilab beradi, uning ishbilarmon faollik darajasini oshiradi, ta’sischilar daromadlari miqdorini oshiradi va korxonaning moliyaviy holatini tavsiflaydi. Tahlil uchun asosiy axborot manbayi “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot” 2-shakl hisoblanadi. Amaldagi 2-hisobot shakli oldingisidan farqlanadi. Bu o‘zgarishlar quyidagi holatlar bilan bog‘liq: 1) bozor sharoitida moliyaviy hisobotlardan yangi foydalanuvchilar, avvalo, aksiyadorlar, shuningdek, boshqa investorlarning paydo bo‘lishi; 2) korxona menejerlarining yangi axborot so‘rovlari vujudga kelishi; 3) moliyaviy bozorlarning asosiy mezonlari va xo‘jalik boshqaruvi talablariga javob beruvchi foyda haqida hisobotning yanada aniqroq tarkibini ishlab chiqarish zarurati. Moliyaviy natijalar tahlilining vazifalari: • Moliyaviy natijalar rejasi (prognozi) ni baholash. • Moliyaviy natijalar tarkibi va dinamikasini o‘rganish. • Moliyaviy natijalarni shakllantiruvchi omillar ta’sirini miqdoriy o‘lchash. • Moliyaviy natijalarni oshirish zaxiralarini aniqlash. • Korxonani rivojlantirish istiqbollarini hisobga olgan holda moliyaviy natijalarni samaraliroq shakllantirish va undan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
8.2. Moliyaviy natijalarni shakllantirish va hisoblash Korxona faoliyatining moliyaviy natijalari “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot” 2-shakl ma’lumotlari bo‘yicha tahlil qilinadi.
196 Moliyaviy natijalar – bu foyda yoki zarar. Foyda (zarar) – korxonaning jami xarajatlari va jami daromadlari o‘rtasidagi farqni anglatadi. Foyda - tashkilot faoliyatining ijobiy moliyaviy natijasidir. Salbiy natija zarar deb nomlanadi. Korxonada vujudga kelgan har bir foydani tahlil qilish, mavhum emas, balki qariyb aniq xarakterga ega bo‘ladi, chunki muassislar, aksiyadorlar va ma’muriyat uchun korxona faoliyatini jadallashtirish- ning eng muhim yo‘nalishlarini tanlashga imkon beradi. Korxona faoliyatining moliyaviy natijalari O‘zbekiston Respub- likasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq, quyidagi foyda ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi: • Mahsulot sotishdan yalpi foyda – mahsulot sotishdan sof tu- shum va sotilgan mahsulot tannarxi o‘rtasidagi ayirma sifatida aniqlanadi: YaF= SST-SMT. • Asosiy faoliyatdan foyda – mahsulot sotishdan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi farq va boshqa daromadlar yoki asosiy faoliyatdan zararlar qo‘shilgan yoki ayirilgan holda aniqlanadi: AFF = YaF-DX+BD-BZ. Korxonaning asosiy faoliyati deganda ahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha korxonaning ixtiyoriy faoliyati tushuniladi. Bundan kelib chiqadiki, korxonaning asosiy faoliyatiga korxonaning moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan moddalar va favqulodda moddalar kiritilmaydi, xolos. Davr xarajatlari deganda, bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va daromadlar tushuniladi: sotish bo‘yicha xarajatlar, ma’muriy xarajatlar, kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqarib tashlanadigan hisobot davri xarajatlari.
Mazkur modda bo‘yicha sotilgan mahsulotlardan daromadlar (xarajatlar) bilan birga korxonaning asosiy faoliyatidan daromadlar (xarajatlar)ning boshqa turlari aks ettiriladi. 197 Ularga quyidagilar kiritiladi: 1. Qarzdor tomonidan tan olingan yoki undirilgan xo‘jalik shart- nomalari shartlari buzilganligi uchun jarimalar, penyalar, neustoykalar va boshqa sanksiya turlari, shuningdek, yetkazilgan zararlarni qoplash bo‘yicha daromadlar. 2. Hisobot davrida aniqlangan o‘tgan yillar foydasi. 3. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan boshqa daromadlar, masalan, korxonalar qoshidagi oshxonalardan tushumlar, qo‘shimcha xizmatlardan daromadlar. 4. Korxonaning asosiy vositasi va boshqa mulkini sotishdan daromadlar. 5. Da’vo muddati tugagan kreditorlik va deponentlik qarzini hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar. 6. Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar (xarajatlar). Umumxo‘jalik faoliyatidan foyda (zarar) foyda miqdoriga moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromadlarni qo‘shish, xarajatlarni ayirish yo‘li bilan hisoblanadi. UF = AFF+MD-MX. moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromadlarga quyidagilar kiritiladi: • Olingan royalti va kapital transfertidan daromadlar • O‘zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida boshqa korxonalarning faoliyatida ulushli ishtirokdan olingan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha dividendlar hamda va obligatsiyalar va korxonaga tegishli boshqa qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar. • Mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan daromadlar. • Valyuta hisoblashishlari, shuningdek, chet el valyutasida operatsiyalar bo‘yicha ijobiy kurs farqlari. • Qimmatli qog‘ozlar, sho‘ba korxonalar va boshqalarga joylashtirilgan mablag‘larni qayta baholashdan foydalar. • Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar.
ga quyidagilar kiritiladi: 1. O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan hisob stavkasi doirasidagi yoki undan yuqori bank kreditlari bo‘yicha to‘lovlar; yetkazib beruvchilarning kreditlari bo‘yicha foiz to‘lovlari uchun xarajatlar. 198 2. Mulkni uzoq muddatli ijaraga berish bo‘yicha foiz to‘lovlari uchun xarajatlar. 3. Manfiy kurs farqlari va chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo‘yicha zararlar. 4. Joylashtirilgan mablag‘lar (qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va boshqalarga) ni qayta baholashdan zararlar. 5. Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar. 6. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar. Daromad (foyda) solig‘i to‘langunga qadar foyda , u
umumxo‘jalik faoliyatidan foyda va favqulodda ( ko‘zda tutilmagan) foyda va zararlar saldosining algebraik miqdori sifatida ta’riflanadi. STF = UF+FP-FZ.
– bu korxonaning xo‘jalik faoliyatida o‘ta kamdan-kam hollarda yuzaga keluvchi zarar bo‘lib, ular uchun odatiy hisoblanmaydi va korxona tomonidan qabul qilingan boshqaruv qarorlari oqibati sifatida qaralmaydi.
– taxmin qilinmagan, ekstraordinar xarakterga ega, korxonaning odatiy faoliyati doirasidan chiquvchi voqea yoki operatsiya natijasida vujudga keluvchi va olinishi umuman ko‘zda tutilmagan foydalar. Hisobot davrining Sof foydasi soliqlar to‘langandan so‘ng korxona tasarrufida qoladi, daromad yoki foyda solig‘i hisobdan chiqarilgandan so‘ng va yana boshqa qaerdadir hisobga olinmaydigan boshqa soliq va to‘lovlar ayirib tashlangandan so‘ng qoladigan soliqlar to‘langunga qadar foydani o‘zida aks ettiradi: SF = STF-DS-BS. Sof foyda miqdori O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan o‘rnatilgan foyda solig‘i stavkalari va imtiyozlariga bog‘liq bo‘ladi. Byudjetga foyda solig‘i to‘langandan so‘ng korxona foydadan foydalanish yo‘nalishlarini o‘zi mustaqil belgilaydi, uning asosiy qismi esa ta’sis hujjatlariga muvofiq va mulkdorlar istagiga ko‘ra taqsimlanadi. Iste’mol fondiga ancha salmoqli ajratmalarni korxona tomonidan o‘z moliyaviy faoliyatini amalga oshirishda tanlangan strategiyalarning xarakterli jihatlaridan biri sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Korxonaning to‘lov qobiliyati pasaygan sharoitlarda foydadan foydalanishning
199 ushbu qismiga o‘z mablag‘larining potensial zaxirasi sifatida qarash maqsadga muvofiq bo‘lib, iste’mol fondi va jamg‘arma fondi o‘rtasida foyda taqsimlanishida nisbat o‘zgarganda aylanma mablag‘larini to‘ldirishga yo‘naltirish mumkin.
Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|