Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Korxona aktivlari rentabelligi tahlili Haqiqatda № Ko‘rsatkich Shartli belgi
- Ishlab chiqarish rentabelligi tahlili
- Alohida buyumlar rentabelligining sotish rentabelligiga ta’sirini hisoblash Rentabellik Umumiy sotish
- Sof foydani taqsimlash
- Zaxira fondni shakllantirish va foydalanish Maxsus fondlar Jamg‘arma fondlari
- Foydalanilgan jamg‘arma fondi Ijtimoiy soha fondi Moddiy rag‘batlan-tirish
- Ko‘rsatkichlar Reja Haq. Og‘ish Bajarilishi, %
- O‘tgan yil Hisobot yili Og‘ish Ko‘rsatkichlar summa, ming so‘m salmog‘i,%
- Narxi, so‘m Tannarx, so‘m Rentabellik, % Rentabellik o‘zgarishi jumladan
- Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil uchun Hisobot yili uchun Og‘ish
|
Bu yerda, SF – korxonaning sof foydasi; A – balans aktivlarining o‘rtacha qiymati. Agar ko‘paytiruvchi kiritgan holda aktivlar rentabelligi formulasini o‘zgartirsak: Mahsulot sotishdan tushum Mahsulot sotishdan tushum MST MST −
u holda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Ra 100% . s ay СФ МСТ R K МСТ А ⎡ ⎤ = × × = × ⎢ ⎥ ⎣ ⎦ Formula sotish rentabelligi (Rs) va aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyenti (Kay) dan aktivlar rentabelligini aks ettiradi. Shunday qilib, “Dyupon de Nemur” firmasida ishlab chiqilgan mashhur formulaga kelamiz. Dyuponning ushbu formulasi aktivlar rentabelligiga qanday omillar eng ko‘p darajada ta’sir qilayotganligini aniqlashga imkon beradi. Formula mablag‘lar rentabelligini oshirish yo‘llariga ishora qiladi: • mahsulotlarning kam foydaliligida aktivlar va ularning elementlari aylanuvchanligini tezlashtirishga intilish zarur; • korxonaning sust ishbilarmon faolligi mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish yoki mahsulot narxini oshirish yo‘li bilan, ya’ni mahsulot rentabelligini oshirish bilan kompensatsiyalanishi mumkin.
8.7-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonaning aktivlar rentabelligi darajasi o‘tgan davrga nisbatan 0,653 punktga oshgan. 1. Aktivlar aylanuvchanligini tezlashtirish hisobiga aktivlar rentabelligi o‘zgarishini aniqlaymiz: +0,034 x 0,705 = +0,024% . 2. Sotish hajmi rentabelligi oshishi hisobiga aktivlar rentabelligi o‘zgarishini hisoblaymiz: +1,014 x 0,621 = +0,629% . Aktivlar rentabelligi umumiy o‘zgarishining omillar ta’siri miqdoriga mutanosibligini tekshiramiz: +0,653 = +0,024 + 0,629 +0,653 = +0,653. 222 8.7-jadval Korxona aktivlari rentabelligi tahlili Haqiqatda № Ko‘rsatkich Shartli belgi o‘tgan yil hisobot yili O‘zgarishi 1 Sof foyda mln so‘m 32,1
112,6 +80,5
2 Mahsulot sotishdan sof tushum - 4547,8 6548,9 +2001,1 3 Balans aktivlarining o‘rtacha qiymati - 7744,5 10543,7 +2799,2 4 Balans aktivlarining aylanuvchanlik koeffitsiyenti koeffitsiyent 0,587 0,621 +0,034 5 Sotish hajmi rentabelligi (1 so‘mlik sotilgan mahsulotdan foyda)
tiyin 0,705 1,719 +1,014 6 Korxona aktivlari rentabelligi (satr 4 x satr 5) % 0,414
1,067 +0,653
Ishlab chiqarish rentabelligi tahlili Ishlab chiqarish rentabelligi sof foydaning ishlab chiqarish fondlari o‘rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida aniqlanib, uning tarkibiga asosiy ishlab chiqarish fondlari va moddiy aylanma mablag‘lar kiritiladi. Ishlab chiqarish rentabelligi ko‘rsatkichi olingan sof foydani ishlab chiqarish fondlari miqdori bilan bog‘lagan holda joylashtirilgan mablag‘larning iqtisodiy unumini tavsiflaydi. Sof foyda 2-shakl moliyaviy hisobot ma’lumotlari bo‘yicha olina- di, ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha qiymati esa 3-shakl buxgalteriya balansi ma’lumotlari bo‘yicha hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ishlab chiqarish (ishlab chiqarish fondlari) rentabelligining umumiy darajasi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: 100.
= × +
Bu yerda, SF – korxonaning sof foydasi; Af – asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha qiymati; Mo – moddiy aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i.
223 Omilli tahlil metodologiyasi ko‘rsatkichning boshlang‘ich formu- lasini ishlab chiqarish intensifikatsiyasi va rentabellik darajasini ifodalovchi xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning barcha sifat tavsiflari bo‘yicha ajratishni nazarda tutadi (qarang. Selezneva N.N., Ionova A.F., Finansoviy analiz – Yuniti, M. 2003). Ishlab chiqarish (ishlab chiqarish fondlari) rentabelligining omilli modelini quyidagi ko‘rinishda tasvirlash mumkin:
100.
i SF MST R Af Mo MST MST = × +
Bu yerda, SF MST – tilgan mahsulotning bir so‘mi uchun foyda (mahsulot rentabelligi);
– mahsulot fond sig‘imi; Mo MST – aylanma mablag‘larni mustahkamlash koeffitsiyenti.
Shunday qilib, analitik hisoblar amaliyotida rentabellik darajasi omillari sifatida sotilgan mahsulotlarning bir so‘miga mahsulot (foyda) rentabelligi, mahsulot fond sig‘imi va moddiy aylanma mablag‘larni mustahkamlash koeffitsiyenti namoyon bo‘ladi. Sotishning 1 so‘midan foyda . Fond sig‘imi koeffisiyenti +Milliy aylanma mablag‘larni mustahkamlash koeffisiyenti
Shunday ko‘rinishda keltirilgan ishlab chiqarish rentabelligi ko‘r- satkichi iqtisodiy omillar bo‘yicha rentabellikni yanada chuqurroq tah- lil qilishga imkon beradi. Xususan, o‘zgartirilgan formuladan ishlab chiqarish rentabelligi sotilgan mahsulotlar rentabelligiga to‘g‘ri propor- sional ekanligi, mahsulotlar fond sig‘imi va moddiy aylanma mablag‘- larni mustahkamlash darajasiga teskari proporsional ekanligi kelib chiqadi. 224 8.8-jadval Ishlab chiqarish rentabelligi tahlili
№ Ko‘rsatk ichlar O‘lchov birligi O‘tgan yil uchun Hisobot yili uchun Og‘ish (+,-) 1 Sof foyda m ln so‘m
32,1
112,6 +80,5
2 mahsulot sotishdan sof tush um m ln
so‘m
4547,8 6548,9 +2001,1
3 Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiym ati
m ln so‘m
4200
4700 +500
4 Material
aylanma m ablag‘larning o‘rtacha qoldi g‘i
m ln so‘m
3150
4100,6 +950,6
5 Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiym ati (satr 3 +satr4) m ln so‘m
7350
8800,6 +1450,6
6 Mahsulot fond sig‘imi koeffitsi yenti (satr3:satr2) tiyin. 92,35 71,76
-20,59 7 Material aylanma m ablag‘larni m ustahkam
lash koeffitsi yenti (str 4:str2) tiyin. 69,26 62,61
-6,65 8 Sotilgan mahsulotning bir so‘m idan olingan foyda (satr1:satr2) tiyin. 0,7 1,72
+1,02 9 Ishlab chiqarish rentabellik darajasi (satr1:satr5 x 100) % 0,43
1,28 +0,85
225 Hisobot davri uchun ishlab chiqarish rentabellik darajasi 1,28 % ni tashkil qildi, o‘tgan yil uchun esa – 0,43% , ya’ni rentabellik 0,85 punktga oshgan. Rentabellik darajasi o‘zgarishiga ta’sir qilgan omillar quyidagi hisoblashlar orqali aniqlanadi (zanjirli o‘rin almashtirish usulida): 1. Sotilgan mahsulotlarning bir so‘mida foyda ulushining ortishi ishlab chiqarish rentabellik darajasining 0,63 punktga o‘sishiga olib keldi. 1,72 : (92,35 +69,26) x 100 = 1,06; 1,06 – 0,43 = +0,63. 2. Fond sig‘imining pasayishi, ya’ni asosiy ishlab chiqarish fondlarining fond sig‘imi ortishi rentabellikning 0,16 punktga ko‘payishiga olib keldi. 1,72 : (71,76 + 69,26) x 100 = 1,22; 1,22 – 1,06 = +0,16. 3. Moddiy aylanma mablag‘larini mustahkamlash koeffitsiyenti ko‘payishi, ya’ni ularning aylanuvchanligi tezlashishi rentabellikning 0,016 punktga ko‘payishiga olib keldi. 1,28 – 1,22 = +0,06. Shunday qilib, uchta omil ta’siri natijasida og‘ish: +0,63 +0,16 +0,06 = +0,85 ni tashkil qiladi, bu o‘tgan yildagi ishlab chiqarish rentabelligining umumiy og‘ishiga mos keladi. Tahlilning keyingi bosqichi sotilgan mahsulotlarning (sotish rentabelligi) umumiy rentabelligiga alohida mahsulotlar rentabelligi ta’sirini baholash hisoblanadi. Bunday tahlil alohida mahsulotlar ishlab chiqarish va sotishning sotilgan mahsulotlarning vujudga kelgan tarkibi sharoitida umumiy rentabellikka ta’sirini baholash, shuningdek, sotish tarkibi oqilonaligini baholashga imkon beradi. Tahlil quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 1. Sotishning umumiy hajmida mahsulotlarning har bir turi ulushi aniqlanadi. 2. Mahsulotlarning alohida turlari rentabelligining individual ko‘rsatkichlari hisoblanadi. 3. Individual rentabellikni sotishning umumiy hajmida mah- sulotlar ulushiga ko‘paytirish yo‘li bilan barcha sotilgan mahsulotlar uchun o‘rtacha darajaga alohida mahsulotlar rentabelligining ta’siri aniqlanadi. 226 4. Hisobot davri va bazis davr rentabelligi o‘rtasidagi farqni hisobot davridagi mahsulotlar ulushiga ko‘paytirish yo‘li bilan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning individual rentabelligi o‘zgarishi bilan bog‘liq ta’sir aniqlanadi. 5. Bazis davr rentabelligini hisobot davri va bazis davrdagi mahsulotlarning ulushi farqiga ko‘paytirish yo‘li bilan tuzilmaviy omil ta’siri aniqlanadi. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bunday tahlil uchun axborot bazasi hisoblanadi, lekin uni mahsulotlar turlari bo‘yicha xarajatlarning analitik hisobi sharoitidagina qo‘llash mumkin. Sotish rentabelligi tahlil 8.9-jadval asosida shartli misolda amalga oshirilgan. 8.9-jadval Alohida buyumlar rentabelligining sotish rentabelligiga ta’sirini hisoblash Rentabellik Umumiy sotish hajmidagi ulushi Sotish rentabelligiga ta’siri Mahsulot turi o‘tgan yil hisobot yili og‘ish o‘tgan yil hisobot yili og‘ish sotish tarkibi (gr1xgr6) mahsulot rentabel- ligi (gr3xgr5) omillarning umumiy ta’siri (gr 7+gr8) x 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A 10,5 13 +2,5 0,36 0,30 -0,06
-0,63 +0,75
+0,12 B 8,3 7,1 -1,2 0,28 0,28 - - -0,336 -0,336
C 7,8 3,4 -4,4 0,27
0,22 -0,05
-0,39 -0,968
-1,358 D 31,1 21,5 -9,6 0,09 0,20 +0,11 +3,421 -1,92 +1,501
Jami 11.009 10.936 -0,073 1,00 1,00 - +2,401
-2,474 -0,073
Jadvaldan ko‘rinib turganidek, D mahsulotning ulushi o‘sishi sotish rentabelligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uni 3.421 punktga oshirgan. Ushbu omil va A mahsulot rentabelligining 0,75% ga oshishi sotish rentabelligi o‘sishiga zamin yaratgan. Biroq boshqa barcha omillarning salbiy ta’siri (boshqa turdagi mahsulotlar bo‘yicha ulush va rentabellik pasayishi) umumiy rentabellikni 0,073 punktga kamaytirgan.
227 Keltirilgan tahlil ma’lumotlari asosida xulosa qilish mumkinki, korxona sotish tarkibida A va D mahsulot ulushini oshirishdan, mos ravishda talab pasayishi kuzatilayotgan kamroq rentabelli B va C mahsulotlar ulushini kamaytirishdan manfaatdor. Mahsulotlar rentabelligini oshirishning asosiy yo‘llari quyidagilardan iborat: • mahsulot birligiga yoki bir so‘miga xarajatlarni pasaytirish; • tannarxni shakllantiruvchi ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni yaxshilash (mahsulotlarning fond sig‘imi, material sig‘imi, amortizatsiya sig‘imini pasaytirish yoki ularga teskari ko‘rsatkichlar, ya’ni fond qaytimi, material unumi va boshqalarni oshirish); • sotish hajmining o‘sishi; • sifati yaxshilanishi bilan birga kuzatiladigan mahsulot narxi o‘sishi.
Korxonaning faoliyat samaradorligi nafaqat olinayotgan foyda miqdoriga, balki uni taqsimlash xarakteriga ham bog‘liq bo‘ladi. Sof foydani taqsimlash va undan foydalanish tahlilining asosiy vazifasi rejaga nisbatan va dinamikada hisobot davri uchun foydani taqsimlashda yuzaga kelgan tendensiyalar va proporsiyalarni aniqlashdan iborat. Tahlil natijalariga ko‘ra foydani taqsimlash va undan yanada oqilona foydalanish proporsiyalari o‘zgarishlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. Har bir korxonada byudjetga soliq to‘lovlari to‘langandan so‘ng qolgan foydani taqsimlash tartibi va hosil qilinadigan fondlar ro‘yxati ta’sis hujjatlari asosida belgilanadi. Sof foydadan zaxira, jamg‘arma, iste’mol, ijtimoiy soha fondlari shakllantiriladi. Foydani taqsimlash va undan foydalanish tahlili quyidagi tartibda amalga oshiriladi: • Reja va bazis davrga nisbatan foydadan foydalanishning har bir yo‘nalishi bo‘yicha mablag‘lar miqdori va ulushi o‘zgarishlariga baho beriladi; • Fondlarni shakllantirishning omilli tahlili amalga oshiriladi;
228
8.3-chizma. Sof foydani taqsimlash • Maxsus fondlar harakati tahlili amalga oshiriladi; • Iqtisodiy potensial samaradorligiga muvofiq jamg‘arma va iste’mol fondlaridan foydalanish samaradorligi baholanadi. Foyda taqsimoti tahlilida korxonaning dividend siyosatiga alohida e’tibor qaratilishi zarur bo‘lib, u nafaqat kapital tarkibiga, balki xo‘jalik yurituvchi subyektning investitsiyaviy jozibadorligiga ham
229 ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Yetarlicha yuqori bo‘lgan dividend to‘lovlari – korxona muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotganligi va unga kapital joylashtirish foydali ekanligining alomatlaridan biridir. Lekin agar bunda foydaning kichik ulushi ishlab chiqarishni yangilash va kengaytirishga yo‘naltirilayotgan bo‘lsa, vaziyat o‘zgarishi mumkin. Tahlil jarayonida dividend to‘lovlari, aksiyalar kursi, bir necha yillar uchun bir aksiyaga sof foyda dinamikasi o‘rganiladi, ularning o‘sish yoki kamayish sur’atlari aniqlanadi va korxonaning dividend siyosatiga tuzatishlar kiritiladi. Tahlil korxonaning bozor barqarorligini mustahkamlash va korxona mulkdorlari daromadlarini oshirish maqsadida foydani taqsimlash mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqilishi bilan yakunlanadi.
1. Foyda tahlili qanday yo‘nalishlarda amalga oshiriladi? 2. Foydaning asosiy ko‘rsatkichlari va ularning o‘sish tartibini tavsiflang. 3. Foyda tarkibi, tuzilishi va dinamikasi qanday ahamiyat kasb etadi?
4. Mahsulotlarni sotishdan yalpi foydaga qanday omillar ta’sir qiladi?
5. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan foyda miqdori o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblash metodikasini bayon qiling. 6. Davr xarajatlari tahlili qanday amalga oshiriladi? 7. Moliyaviy daromadlar va xarajatlar tahlili qanday amalga oshiriladi? 8. Rentabellikning asosiy ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash metodikasini tavsiflang. 9. Omilli model va korxona aktivlari rentabelligi darajasi, ishlab chiqarish va xususiy kapital o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblash metodikasini ta’riflang. 10. Foydani taqsimlash va undan foydalanish tahlili qanday amalga oshiriladi? 11. Foydani oshirish zaxiralarining asosiy manbalarini ayting. 12. Quyidagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida mahsulot sotishdan foyda tahlilini bajaring. Quyidagilarga sotishdan foyda ta’sir
230 miqdorini hisoblang: sotish hajmi, sotish tarkibi, tannarx va chiqish narxlari.
Haq. Og‘ish Bajarilishi, % Mahsulot sotishdan tushum 45120 46300
2. Sotilgan mahsulot tannarxi 35350 34320
3. Mahsulot sotishdan yalpi foyda 9770 11980
13. Foyda ta’simlanishi tahlilini bajaring hamda xulosa yozing. O‘tgan yil Hisobot yili Og‘ish Ko‘rsatkichlar summa, ming so‘m salmog‘i,% summa, ming so‘m salmog‘i,% Bajarilishi, % summa, ming so‘m salmog‘i,% Sof foyda 16220
Jamg‘arma fondi 6450
Ijtimoiy soha fondi 7600
Iste’mol fondi 1600
Iqtisodiy sanksiyalar 12
Boshqalar 558 680
14. Mahsulotlarning alohida turlari rentabelligining omilli tahlilini bajaring hamda xulosa yozing.
A 3900 4200 20000 22000
B 3000 3500 2500 2750
V 4500 5000 3750 4000
G 17500
20000 15200
19000
15. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida ishlab chiqarish rentabelligiga ta’sir qiluvchi omillarni ( sotilgan mahsulotning 1 231 so‘midan foyda, mahsulotlar fond sig‘imi va aylanma mablag‘larni mustahkamlash koeffitsiyenti) hisoblang.
O‘tgan yil uchun Hisobot yili uchun Og‘ish Sof foyda, ming so‘m 820 1635
Mahsulot sotishdan sof tushum, ming so‘m 12596 27138 Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha qiymati, ming so‘m 403615 437141 Material aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘m 30560 40193 Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘m
Fond sig‘imi koeffitsiyenti
Aylanma mablag‘larni mustahkamlash koeffitsiyenti
Sotilgan mahsulotning bir so‘midan foyda
Ishlab chiqarish rentabelligi, %
Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|