Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xususiy kapital rentabelligini hisoblash algoritmi
- Satr raqami Ustav ka p i- tali Qo‘shimcha
- 13.1. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishning xususiyatlari va tahlilning vazifalari
- Yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish tahlili Hisobot yili Bajarilishi
|
madliligi (rentabelligi) – foyda miqdorining tadqiq etilayotgan davr uchun kapitalning o‘rtacha miqdoriga nisbati bilan tavsiflanadi. Tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichni hisoblash modelini keltiramiz *100.
xк F R KM =
Bu yerda, −
R xususiy kapital rentabelligi; F – davr uchun foyda miqdori; KM – davr uchun o‘z kapitalning o‘rtacha miqdori. Omilli tahlil uchun formulaga sotishdan tushum ko‘rsatkichini kiritamiz (T): *100
*100 * *100. xк F F T F T R KM KM KM T T ⎡ ⎤ = = = ⎢ ⎥ ⎣ ⎦ Bu yerda, 299 T KM − xususiy kapital qaytimi koeffitsiyenti; F T − sotish rentabelligi koeffitsiyenti. O‘zgartirishlar natijasida ikki omilli multiplikativ model hosil bo‘ldi. O‘z navbatida, tahlil uchun zanjirli o‘rin almashtirish usulini qo‘llash mumkin. Xususiy kapital rentabelligini hisoblash algoritmi
Bazaviy variant: 0 * *100. о о xк о о T F R KM T ⎛ ⎞ = ⎜ ⎟ ⎝ ⎠
Hisobot varianti: 1 1 1 1 1 * *100. xк T F R KM T ⎛ ⎞ = ⎜ ⎟ ⎝ ⎠
1 0 .
ск ск R R R Δ = −
Qilingan o‘zgarishga ikkala asosiy omil ta’sirini hisoblaymiz: 1) xususiy kapital qaytimi koeffitsiyentining o‘zgarishi: 0 0 1 1 0 0 * *100. В xк XК В F В R XК XК В ⎛ ⎞ ⎜ ⎟ ⎝ ⎠ ⎡ ⎤ ⎛ ⎞ Δ = − ⎢ ⎥ ⎜ ⎟ ⎝ ⎠ ⎣ ⎦
2) sotish rentabelligi koeffitsiyentining o‘zgarishi: 0 1 1 1 0 1 * *100.
П xк В F F В R В В XК ⎛ ⎞
⎜ ⎟ ⎝ ⎠
⎡ ⎤ ⎛ ⎞ Δ = − ⎢ ⎥ ⎜ ⎟ ⎝ ⎠ ⎣ ⎦ Metodika tahlilni chuqurlashtirish imkoniyatini taqozo etadi. Birinchi omil ta’sirini xususiy kapital tarkibiy qismlari bo‘yicha (ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar), ikkinchisini esa buxgalteriya foydasining tarkibi bo‘yicha detallash- tirish mumkin. Nazorat savollari
1. Xususiy kapital nimalardan iborat? 2. Xususiy kapital tahlilining asosiy vazifalari va uning axborot ta’minotining asosiy manbalarini sanab bering. 300 3. Xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligini baholashda qanday ko‘rsatkichlardan foydalaniladi? Ularni hisoblash va tahlil qilish metodikasi qanday? 4. Xususiy kapital rentabelligi qanday hisoblanadi va qanday omillarga bog‘liq bo‘ladi? 5. Quyidagi ma’lumotlar asosida xususiy kapital harakatini o‘rganing. 301 «Xususiy k apital to‘g‘risida hisobot» 5-shak l
ich nomi Satr raqami Ustav ka p i- tali Qo‘shimcha ka pital Zaxira ka pitali Taqsimlanmagan foyda (qoplan- magan z ararlar) Qayta xarid qilingan o‘z . ak siyalari Maqsadli tushumlar va boshqalar Jami 1 2
3 4 5 6 7 8 9 Yil boshi uchun qoldi q
148948 10164541
941808 - 69558
11571305 Qimmatli qog‘ozlar em issiyasi 020
x x x x x Uzoq m
ud datli
aktivlarni qayta baholash 030 x x
x x x 919346 Ustav kapitalini shakllantirishda valyuta kursidagi farq 040 x
- x x x x
Zaxira kap italga
ajrat malar
050 x
x x
x x
Joriy yilni ng
taqsim lanmagan foydasi (z arari)
060 x x x 2948835
2948835 Tekin olingan m ulk
070 x x x x x
Maqsadli foyda- lanish bo‘yicha olingan mablag‘lar 080 x x
x x
302 To‘langan dividendlar 090 x
x x 305189 - - 305189 Xususiy kapitalni shakllantirishning boshqa m anbalari 100
Yil oxiri uchun qoldi q
148948 11050479
3673814 - 69558
15189249 Xususiy kapital ortishi (+) yoki kam
ayishi (-) 120
-33408
+88360
+54952 Chiqarilgan aksiyalar m iqdori,
dona 130 x
x x x x x 246449 Jumlad an:
im tiyozli
131 x x x x x x 3865 oddi
y 132 x x x x x x 242584
Aksiyalarning nom
inal qiymati 140 -
- - - - - 246450 Muomalad agi
aksiyalar m iqdori,
dona 150 x
x x x x x 246499 Jumlad an:
im tiyozli
151 x x x x x x 3865 oddi
y 152 x x x x x x 242584
303 XIII bob. QISHLOQ XO‘JALIGI KORXONALARIDA MAHSULOT YETISHTIRISH VA ISHLAB CHIQARISH RESURSLARIDAN FOYDALANISH TAHLILI 13.1. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishning xususiyatlari va tahlilning vazifalari O‘zbekiston Respublikasida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi qisqarib borayotganiga qaramasdan, u iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘laridan biri hisoblanadi. “Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ham chuqur tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Murakkab ob-havo sharoitiga qaramasdan, fermer va dehqonlarimizning fidokorona mehnati va omilkorligi tufayli o‘tgan yili mo‘l hosil yetishtirildi – 7 million 500 ming tonnadan ziyod g‘alla, 3 million 350 ming tonnadan ortiq paxta xirmoni barpo etildi... ...Mamlakatimizda bug‘doydan gektaridan o‘rtacha 55 sentner hosil olingani, ayrim tumanlarda bu ko‘rsatkich 60-77 sentnerni tashkil etgani, hech shubhasiz, fermerlarimizning ulkan yutug‘idir. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligining meva-sabzavotchilik, bog‘dorchilik, uzumchilik va chorvachilik kabi tarmoqlari ham jadal sur’atlarda rivojlandi. O‘tgan yili 12 million 592 ming tonna sabzavot va kartoshka, 1 million 850 ming tonna poliz mahsulotlari, 1 million 556 ming tonna uzum, 2 million 731 ming tonna meva yetishtirildi.” 7
muhim ahamiyatga ega. Raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida fermer xo‘jaliklari o‘zining tabiiy iqlim sharoiti, yer fondi zaxirasi va uning tarkibiga qarab bozordagi talab va taklifni e’tiborga olgan holda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha o‘z faoliyatini tashkil etadilar. Bozor
7 О‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015- yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mо‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. www.press-service.uz.
304 iqtisodiyotining muhim xususiyatlaridan bo‘lib qanday mahsulotlar ishlab chiqarish, qancha mahsulotlar ishlab chiqarish va kimga sotish masalalarini xo‘jaliklar o‘zlari tanlashlari lozim. Fermer xo‘jaliklari o‘zlarining mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish faoliyatlarini bozor munosabatlarini chuqur o‘rgangan holda tashkil etishlari talab etiladi. Ayniqsa, qanday mahsulotlar yetishtirishga xo‘jalikdagi bor shart-sharoitilar imkoniyat beradi va bu mahsulotlarni sotishdan foyda ko‘riladi. Foyda ko‘rishiga ishonch yetarli bo‘lgandagina bu ishlarga qo‘l urishi lozim. Shuningdek xo‘jalik ishlab chiqarish tanlagan mahsulotlarga bo‘lgan bozordagi xaridorlar, ularning qobiliyati, raqobatchilar, kuch- qudrati ham e’tiborga olinadi. Dastlabki tanlangan yo‘l va strategiya natijani foyda bilan yakunlanishiga katta ta’sir qiladi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish va uni sotish ko‘rsatkichlarini tahlil etishning mazmunini umumiy yetishtirilayotgan mahsulotlar hajmi, ularning tarkibidagi o‘simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarining tutgan salmog‘i, erishilayotgan daraja, mahsulot hajmini ko‘paytirish omillari, mahsulotlarni sotish yo‘nalishlari va shu kabi mavzularni o‘rganish tashkil etadi. Tahlilning asosiy vazifalari bo‘lib: 1. Tahlil qilinayotgan xo‘jalikni mahsulot ishlab chiqarish va sotish faoliyatini atroflicha chuqur o‘rganib erishilgan ko‘rsatkichga baho berish. 2. Mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha biznes rejada mo‘ljallangan natijalarning to‘g‘rililigi va asoslanganligini tekshirish. 3. Asosiy faoliyatga ta’sir etuvchi barcha omillarni aniqlash va salbiy omillarni tugatish yo‘llarini ko‘rish. 4. Eng ilg‘or tajriba va yutuqlarni xo‘jalik amaliy faoliyatiga tatbiq etish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar belgilashdan iborat. Fermer xo‘jaliklarining ishlab chiqargan mahsuloti yalpi qishloq xo‘jaligi mahsuloti degan ko‘rsatkichda umumlashadi. Bu ko‘rsatkich qiymat o‘lchamida quyidagi baholarda hisoblanadi: -solishtirma bahodagi yalpi mahsulot; -tannarx bahodagi yalpi mahsulot; -sotish bahodagi yalpi mahsulot. Yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni tahlil etishda quyidagilar o‘rganiladi: 305 1. Solishtirma bahodagi jami mahsulot hajmining o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishi. 2. O‘simlik tarmog‘idagi yetishtirilgan mahsulot hajmi. 3. Chorvachilik tarmog‘ida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi.
5. Ijara va oilaviy pudrat bo‘yicha yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi.
1 O‘simlik- chilik mah- sulotlari 121000 52,38 126000 51,22 125950 50,55 104,09 99,96 2 Chorva- chilik mahsu-
lotlari 110000 47,62 120000 48,78 123186 49,45 111,99 102,66 Jami
231000
100 246000 100 249136 100 107,85 101,27
13.1-jadval tahlili natijalaridan ko‘rinadiki, xo‘jalikda barcha solishtirma bahodagi yalpi ishlab chiqarish rejaga nisbatan 1,27 % ga ortig‘i bilan bajarilgan. O‘tgan yilga nisbatan yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmi 7,85 foizga ortgan. Yalpi mahsulot hajmida chorvachilik mahsulotlarining ulushi ortib, aksincha o‘simlikchilik mahsulotlari ulushi pasayishi kuzatilgan. O‘simlikchilik mahsulotlari yetishtirish rejasi 0,04 % ga bajarilmagan. Yalpi mahsulot ishlab chiqarishda asosan, hosildorlik va mahsuldorlik ko‘rsatkichlarning o‘sishi hisobiga iqtisodiy o‘sishni ta’minlash samaradorlikning o‘sishiga xizmat qiladi. Ekin maydoni, chorva bosh soni, shuningdek, ortiqcha xarajatlarning ko‘payishi hisobiga erishilgan 306 iqtisodiy o‘sish ekstensiv o‘sish hisoblanadi hamda samaradorlikning o‘sganligini ko‘rsatmaydi.
Fermer xo‘jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish faoliyatiga baho berishda natura o‘lchamidagi hisoblangan mahsulotlar hajmini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun fermer xo‘jaliklarining yillik moliyaviy hisobotga ilova qilib to‘ldiriladigan o‘simlikchilik mahsulotlari ishlab chiqarish va tannarxi, hisobot shakllari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Bu shakl ma’lumotlarida jami olingan hosil yoki mahsulot hamda bir gektar va bir boshga to‘g‘ri kelgan mahsulotlar miqdori ko‘rsatilgan bo‘ladi. Mahsulotlar turi bo‘yicha ishlab chiqarish hajmiga baho berishda masalan: o‘simlikchilik sohasida ko‘rsatkichlar quyidagi tartibda ekin turlari bo‘yicha tahlil etiladi: - don va dukkakli ekinlarning jami; - shu jumladan kuzgi va bahorgi donlar; - sholi; - makkajo‘xori don uchun; - paxta shu jumladan : ingichka tolali paxta; - lavlagi (sanoat uchun); - kanop; - kunjut; - tamaki; - kartoshka; - ochiq daladagi sabzavot; - yopiq daladagi sabzavot; - poliz; - mevazorlar; - uzumzorlar; - ildiz mevali va xashaki ekinlar; - ko‘p yillik o‘tlar; - bir yillik o‘tlar; - makkajo‘xori silos uchun; - tabiiy pichanzorlar va yaylovlar; 307 - boshqa ekinlar. Chorvachilik tarmog‘ida ham olingan mahsulotlar hajmi mollar turlari bo‘yicha jumladan: 1. Qora mollar shuningdek, sutchilik, boquvdagi va o‘stirishdagi. 2. Cho‘chqachilik, shundan asosiy poda va boquvdagi. 3. Qo‘ychilik, undan asosiy poda, boquvdagisi va qorako‘l terichiligidagi. 4. Parrandachilik shundan tuxum, go‘sht va inkubatsiya uchun. 5. Yilqichilik shundan asosiy poda, o‘stirishdagi, ishchi otlar. 6. Asalarichilik. 7. Yovvoyi hayvonchilik. 8. Baliqchilik. 9. Quyonchilik. 10.Ipakchilik va boshqalar. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini tahlil etishda natura o‘lchamida mahsulot hajmini bir necha yillar ma’lumotlariga asoslanib tahlil etiladi. 13.2-jadval Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari turlari bo‘yicha ishlab chiqarish darajasi tahlili (sentner hisobida) Hisobot yili O‘zgarishi № Mahsulot turlari O‘tgan yil reja haqi- qatda o‘tgan yilga nisbatan rejaga nisba- tan 1 2 3 4 5 6 7 1 Don
1280 1310 1325 45
15 2 Paxta
1540 1560 1578 38
18 3 Kartoshka 1236 1240 1210 -26
-30 4 Sabzavot 1417 1400 1395 -22
-5 5 Sut
130 140 132
2 -8
6 Mol go‘shti
250 235 240
-10 5 7 Pilla 14 13,5
12 -2
-1,5
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, fermer xo‘jaligida o‘tgan yilga nisbatan kartoshka, sabzavot, mol go‘shti va pilla mahsulotlari yetishtirish kamaygan. Ayrim mahsulot turlari bo‘yicha bisnes rejada mo‘ljallangan ko‘rsatkichlarga nisbatan ham bajarilmaslik holati
308 kuzatilgan. Jumladan, kartoshka yetishtirish 30 s., sabzavot 5 s., sut 8 s., pilla 1,5 s.ga kamaygan. Bunday holat xo‘jalikni yalpi mahsulot hajmini bajarilmay qolishiga ta’sir ko‘rsatgan. Tahlilchining asosiy vazifasi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmining pasayishi sabablarini aniqlashdan iborat. Qishloq xo‘jaligining muhim tarmog‘i o‘simlikchilik hisoblanib, bu tarmoqning erishgan natijasi xo‘jalikning moliyaviy ahvoliga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘simlikchilik tarmog‘idagi mahsulotlar yetishtirsh ko‘rsatkichining tahlili quyidagi tartibda tashkil etiladi: - jami o‘simlikchilik ekinlaridan yetishtirilgan yalpi hosilni qator yillar ma’lumotlari bo‘yicha o‘rganish; - ekin ekish tarkibining tahlili; - hosildorlik darajasi tahlili; - o‘simlikchilik mahsulotlari yetishtirishga ta’sir etish sabablarini o‘rganish; - mahsulot sotish hajmini ko‘paytirish imkoniyatlarini aniqlash. O‘simlikchilik mahsulotlari yetishtirishga ta’sir etuvchi ekstensiv omil- bu ekin maydonining o‘zgarishi va uning ta’sirida yalpi hosilning ko‘payishi yoki kamayishi sanaladi. Xo‘jalikning ekin ekish holatini tahlil etishda o‘rganilishi lozim bo‘lgan muhim ko‘rsatkichlar bo‘lib: 1. Ekin ekish rejasining bajarilishi foizi. 2. Jami ekin ekilgan maydondan hosil yig‘ib olingan qismi. 3. Ekin maydoni tarkibi va uning ilmiy asoslanganligi. O‘simlikchilik mahsulotlari yetishtirishga ta’sir etuvchi muhim intesiv omillardan biri bu har gektardan olingan hosil, ya’ni hosildorlik hisoblanadi. Uning yuqori yoki past bo‘lishi ko‘pgina sabablar ta’siriga bog‘liq. Jumladan: - agrotexnik tadbirlarning o‘z vaqtida o‘tkazganligiga; - tabiiy omillarning qulay kelishiga; - ekin ekish uchun urug‘larning navi va sifatiga; - moddiy va ma’naviy manfaatdorlikning tashkil etilishiga; - qishloq xo‘jaligi menejmentiga; - boshqa omillarga. Hosildorlik ko‘rsatkichlarini tahlil etishda ekin turlari bo‘yicha har gektardan olingan hosil ma’lumotlarini bir necha yillar misolida taqqoslanib o‘rganiladi.
309 13.3-jadval O‘simlikchilik ekinlarning hosildorlik tahlili (sentner) Hisobot yili Farqi (+,-) № Ekin turlari O‘tgan 3 yillik o‘rtacha hosildorlik reja haqi- qatda reja- dan Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|