Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Boshqaruv qarorlari Mulkni sotish
- Xususiy kapital (mablag‘lar)
- Balans passivi tarkibi
- Uzoq muddatli moliyaviy majburiyatlar O‘z mablag‘lari manbalari Doimiy
- Qarz kapitali O‘zgaruvchan kapital
- Tashkilotning xususiy kapitali tarkibi
- Tashkilotning xususiy kapitali
- Investitsiyalangan kapital
- To‘plangan kapital
- Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili Mablag‘lar mavjudligi, ming so‘m
- Xususiy kapitalning o‘zgarish omillarini
- 12.4. Xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligi tahlili
|
eng muhim sabablari
11.5-chizma. Mulkni sotish yoki uni ijaraga berish holatida boshqaruv qarorlari mazmuni Pul mablag‘lari taqchilligi sabablari Ichki Tashqi 1. Savdo hajmi pasayishi 1.1. Bir yoki bir nechta yirik xaridorlarni yo‘qotish 1.2. Mahsulot assortimentini boshqarishdagi kamchiliklar 2.Moliyani boshqarishdagi kamchiliklar 2.1.Kuchsiz moliyaviy rejalashtirish 2.2.Moliyaviy xizmat mavjud emasligi 2.3. Boshqaruv hisobining mavjud emasligi 2.4.Xarajatlarni yetarlicha nazorat qilinmasligi 2.5. Boshqaruv kadrlarining past malakasi 1.To‘lovsizlik inqirozi 2. To‘lov aylanmasida naqdsiz hisob- kitoblarning yuqori ulushi, barter, o‘zaro hisoblashish va boshqalar 3. Tovar bozorining ayrim segmentlaridagi kuchli raqobat 4. Energiya tashuvchilar va transport xizmatlari uchun narxning muntazam o‘sishi
5. Tovar ishlab chiqaruvchilarga yuqori soliq yuklamasi 6. Qarz mablag‘lari (bank kreditlari)ning yuqori qiymati 7. Boshqa sabablar
Aktivlarga egalik qilishdan foyda va xarajatlarni baholash Mulk (aktivlar) sotilgan holatda ehtimoliy qo’shimcha (muqobil) xarajatlarni baholash Mulkni sotishning soliqqa oid jihatlarini ko’rib chiqish Mulkni ijaraga berish
Ijaraning real shartlari va undan ehtimoliy daromadni baholash Mulkni ijaraga berishdan xarajatlar va ehtimoliy tijorat riskini o‘rganish Ijara munosabatlarining soliqqa oid jihatlarini baholash 289 Shuni ham nazarda tutish kerakki, mulkni sotish pul mablag‘lari- ning bir martalik oqimini, ijara esa muayyan muddat davomida muntazam oqimini ta’minlaydi. Avvalo, naqd pulning potensial oqimini qanday aktivlar keltirishga qodir ekanligini aniqlash zarur. Buning uchun korxona tasarrufidagi mulkni inventarizatsiyadan o‘tkazish maqsadga muvofiq. Bu mulkning real bozor qiymatini aniqlash uchun, vaqtinchalik yoki butunlay uzoqlashtirish haqida to‘g‘ri qaror qabul qilish uchun zarur sanaladi. Mulkni baholash daromad, xarajat yoki bozor (qiyosiy) yondashuvi asosida amalga oshiriladi. Inventarizatsiya natijalari ishlab chiqarishning moddiy-texnik bazasini aniqlashga imkon bergani holda foydalanilmayotgan asosiy vositalar (jumladan ortiqcha uskunalar zaxirasi) ni sotish imkoniyatini ham belgilab beradi. Aktivlarni uzoqlashtirish usuli haqida qaror qabul qilishda xarajatlarning quyidagi turlarini va ularga bog‘liq pul oqimlarini e’tiborga olish maqsadga muvofiq: 1) ixtiyoriy holatda ham bartaraf etiladigan xarajatlar (masalan, mashinalar, uskunalar va transport vositalarining xizmat ko‘rsatish qiymati); 2) ixtiyoriy holatda ham qoladigan xarajatlar (xodimlar mehnatiga haq to‘lash); 3) mulkni tasarruf etish bo‘yicha aniq harakatlar bilan bog‘liq xarajatlar (masalan, ijaraga berilayotgan aktivlar sug‘urtasi bo‘yicha).
1. Korxonada naqd pul harakatini tavsiflang. 2. Asosiy belgilari bo‘yicha tashkilotlarning pul oqimlarini tasniflang. 3. Pul mablag‘lari kirimini ayting. 4. Pul mablag‘lari chiqimini ayting. 5. Pul mablag‘lari kirimi tahlili qanday amalga oshiriladi? 6. Pul mablag‘lari chiqimini tahlil qilish metodikasini aytib bering. 7. Bilvosita usulda pul mablag‘lari harakati tahlili qanday olib boriladi? 8. Pul mablag‘lari taqchilligining asosiy oqibatlari nimalarda namoyon bo‘ladi? 290 XII bob. XUSUSIY KAPITAL TAHLILI 12.1. Xususiy kapital tahlilining mazmuni va vazifalari
Jami bo‘naklangan (kiritilgan) kapital shakllanish manbalariga bog‘liq ravishda ikki tarkibiy qism bilan ifodalanishi mumkin: o‘z va qarz mablag‘lari. Xususiy kapital (mablag‘lar) xo‘jalik subyektining aktivlari va majburiyatlari o‘rtasidagi farqni o‘zida aks ettiradi. Balans passivi tarkibini tahlil qilish ushbu manbalarning turlari, tarkibi va o‘ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi.
12.1-chizma. Balans passivi tarkibi
Mulkdorlarning yoki ustav kapitali ko‘rinishidagi ishtirokchi- larning mablag‘lari, taqsimlanmagan foyda va o‘z mablag‘lari fondlari; qarz mablag‘lar, bank va boshqa investorlardan olingan ssuda va qarzlar; vaqtinchalik jalb qilingan mablag‘lar – kreditorlar resurslari o‘z mablag‘larini shakllantirish manbalari hisoblanadi. Uzoq muddatli moliyaviy majburiyatlar O‘z mablag‘lari manbalari Doimiy permanent kapital Qisqa muddatli moliyaviy majburiyatlar O‘z kapitali Qarz kapitali O‘zgaruvchan kapital 291
12.2-chizma. Tashkilotning xususiy kapitali tarkibi
Foydalanish muddatiga ko‘ra kapital uzoq muddatli (permanent) va qisqa muddatli bo‘ladi. Mablag‘larning manbalari tarkibi, uning ijobiy yoki salbiy dinamikasi sabablari har bir tashkilotda turlicha bo‘lishi mumkin. Ularni tahlil qilish tashkilotning moliyaviy holatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususiy kapital tahlilini o‘tkazishda hal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar sirasiga quyidagilar kiritiladi: • o‘z mablag‘larini shakllantirish manbalarini aniqlash va tashkilotning moliyaviy holatiga dinamikasi ta’sirini baholash; • xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligiga baho berish; • xususiy kapital tarkibi va tarkibini o‘rganish; • xususiy kapitalning o‘zgarishi sabablarini o‘rganish; Tashkilotning xususiy kapitali Yuridik va jismoniy shaxslarning boshqa badallari Tashkilot tomonidan to‘plangan Qo‘shimcha Badallar va xayriyalar Maqsadli moliyalashtirish Taqsimlan- magan foyda To‘plangan foyda Aksiyadorlik jamiyati aksiyalariga Ustav kapitali Zaxira kapital
Mulkdor tomonidan berilgan kapital Jamg‘arma fondlari 292 • xususiy kapitalni to‘ldirish zaxiralarini belgilash. O‘z mablag‘larining shakllanish manbalari quyidagilar hisoblanadi: • ustav kapitali – ishtirokchilarning aksiyalari va ulushli badallarini sotishdan olingan mablag‘lar; • korxona tomonidan to‘plangan zaxiralar; • yuridik va jismoniy shaxslarning boshqa badallari (maqsadli moliyalashtirish xayriya, xayriya badallari va boshqalar).
mulkdorlar tomonidan taqdim etilgan mablag‘lar miqdorini o‘zida aks ettiradi: • davlat tashkiloti uchun – to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga davlat tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi; • mas’uliyati cheklangan jamiyat uchun – mulkdorlarning ulushlari miqdori; • aksiyadorlik jamiyati uchun – barcha turdagi aksiyalarning umumiy nominal qiymati; • ishlab chiqarish kooperativi uchun – faoliyat yuritish uchun ishtirokchilar tomonidan taqdim etilgan mulkning qiymat bahosi; • ijara tashkilot uchun – uning mulkdorlari ulushlari miqdori; • mustaqil balans ajratilgan boshqa shakldagi tashkilotlar uchun – to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga uning mulkdorlari tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi. Tashkilotni tashkil qilishda uning ustav kapitaliga ulushlar sifatida pul mablag‘lari, moddiy aktivlar namoyon bo‘ladi. Ustav kapitali mablag‘larni birlamchi investitsiyalashda shakllanadi. Uning miqdori tashkilotni ro‘yxatga olishda e’lon qilinadi, ustav kapitali miqdoriga ixtiyoriy tuzatish kiritishga (qo‘shimcha aksiyalar emissiyasi, aksiyalarning nominal qiymatini pasaytirish, qo‘shimcha ulush kiritish, yangi ishtirokchini qabul qilish, foydaning bir qismini qo‘shib olish va boshqalar) esa amaldagi qonunchilik va ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda, moliya organlaridan majburiy ro‘yxatga o‘tgan holda yo‘l qo‘yiladi.
293 Ustav kapitalini shakllantirish mablag‘larning qo‘shimcha manbasi –emissiya daromadi yuzaga kelishi bilan birga kuzatilishi mumkin. Aksiyalarni birlamchi emissiya qilish jarayonida ular nominaldan yuqori narxda sotilgan holatda ushbu manba vujudga keladi. Ushbu summa olinganda ular qo‘shimcha kapital hisobiga yoziladi. Jamiyat faoliyat yuritishi jarayonida ustav kapitali o‘zgarishi mumkin. Foydaning o‘sishi yoki ta’sischilarning qo‘shimcha ulushlari hisobida u ortishi, foyda kamayganda esa – qisqarishi mumkin. Ustav kapitalini o‘zgaritirish faqatgina ko‘pchilikning oddiy ovozi bilan umumiy yig‘in qarori asosida amalga oshiriladi va qayta ro‘yxatdan o‘tkazishni talab qiladi. Ustav kapitalining ortishi boshlang‘ich e’lon qilingan miqdori to‘liq to‘langandan so‘nggina amalga oshirilishi mumkin. Bunda agar aksiyadorlik jamiyati moliya yili yakuni bo‘yicha zararga ega bo‘lsa, u holda navbatdagi emissiya hisobiga mablag‘larni jalb qila olmaydi. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini yangi aksiyalar chiqarish yo‘li bilan oshirishi mumkin. Umumiy yig‘in tomonidan oldingi emissiya natijalari, oldinroq chiqarilgan aksiyalarning haqiqatda sotilishi va sotilmaganlari qaytarilishini taqozo etuvchi ustav kapitaliga o‘zgartirishlar kiritilishi tasdiqlangandan keyingina qo‘shimcha aksiyalar chiqarish mumkin. Qo‘shimcha aksiyalar chiqarilganda aksiyadorlar ularni sotib olishda imtiyozli huquqqa ega bo‘ladi. Ustav kapitali aksiyalarning nominal qiymatini o‘zgartirish (denominatsiya) yo‘li bilan ham oshirilishi mumkin. Bu holatda aksiyadorlik jamiyati tomonidan chiqarilgan aksiyalar seriyalari va barcha toifalari, shuningdek, ustav kapitalini oshirish haqida qaror qabul qilingunga qadar chiqarilgan optsionlar va konvertirlanadigan obligatsiyalar bo‘yicha majburiyatlar ham teng nisbatda o‘zgartiriladi. Bundan tashqari, ustav kapitalini oshirish quyidagi hollarda sodir bo‘lishi mumkin: konvertirlanadigan obligatsiyalarni aksiyalarga ayirboshlash natijasida; sho‘ba jamiyatlarda bo‘lgan, shuningdek, zaxira fonddagi aksiyalarni qaytarish natijasida; qo‘shimcha aksiyalar chiqarish yo‘li bilan yoki chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yordamida asosiy vositalarni qayta baholash oqibatida. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining kamayishi aksiyalarning nominal qiymati pasayishi yoki ularning bir qismini qaytarish natijasida sodir bo‘ladi. Bunda faqatgina aksiyadorlik jamiyati
294 balansida bo‘lgan, jumladan shu maqsadda aksiyadorlardan sotib olingan aksiyalar qaytarilishi mumkin. Ustav kapitali xususiy aksiyalarni pul to‘lab qaytarib olish, shuningdek, aksiyadorlarni chetlatish va ularga badallarni qaytarish yordamida, obuna miqdorini aksiyalarning haqiqatda to‘langan qiymatigacha qisqartirish yo‘li bilan kamaytirilishi mumkin. Aksiyalar sho‘ba jamiyatlarga o‘tkazilganda, shuningdek, aksiyalarning bir qismi zaxira fondga yo‘naltirilganda ham ustav kapitali kamayadi. Foyda – zaxira kapitali (fondi) ni shakllantirishning asosiy manbayi bo‘lib, ko‘zda tutilmagan yo‘qotish va ehtimoliy zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan, ya’ni bu fond o‘z tabiatiga ko‘ra sug‘urta hisoblanadi. Zaxira fondini shakllantirish tartibi shu turdagi korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar, shuningdek, uning ta’sis hujjatlari asosida belgilanadi. Tashkilotning mablag‘lar manbayi sifatida qo‘shimcha kapital, odatda, asosiy vositalar va boshqa moddiy qimmatliklarni qayta baholash natijasida hosil bo‘ladi. Undan iste’mol maqsadlarida foydalanish me’yoriy hujjatlarga ko‘ra taqiqlanadi. Investitsiyalangan kapital oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati, shuningdek, qo‘shimcha to‘langan kapital (aksiyalarning nominaldan yuqori qiymati) ni o‘z ichiga oladi. Bunga odatda beg‘araz olingan qimmatliklar ham kiritiladi.
sof foyda taqsimlanishi natijasida yuzaga keluvchilar sifatida namoyon bo‘ladi (zaxira kapital, jamg‘arma fondi, taqsimlanmagan foyda, boshqa o‘xshash moddalar). Moliyaviy tahlil uchun xususiy kapital miqdorini asoslash jiddiy masala hisoblanadi, chunki uni aniqlash borasida turli yondashuvlar kapital rentabelligi va tarkibini turlicha baholashga, o‘z navbatida, korxonaning moliyaviy holati turlicha talqin qilinishiga olib keladi. Bo‘naklangan kapitalning ikkinchi qismi – qarz mablag‘larining farqli xususiyati shundaki, korxonalar ularni pul mablag‘larini kelgusida qaytarish yoki berilgan mulk qiymatini to‘lash va odatda, berilgan mulkdan vaqtincha foydalanganlik uchun foizlar to‘lash sharti bilan boshqa tashkilotlardan yoki tashqi jismoniy shaxslardan oladi.
295 12.3. Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili Xususiy kapital jalb qilishning soddaligi, yanada barqaror moliyaviy holatni va bankrotlik riski pasayishini ta’minlashi bilan tavsiflanadi. Unga zarurat korxonaning o‘zini-o‘zi moliyalashtirish talablari bilan shartlangan. U mustaqillik va qaram bo‘lmaslik asosi sanaladi. Xususiy kapitalga xos xususiyat shundan iboratki, u uzoq muddatga investitsiya qilinadi va eng katta riskka ega bo‘ladi. Kapitalning umumiy miqdorida uning ulushi qancha ko‘p bo‘lsa va qarz mablag‘lari ulushi qancha kam bo‘lsa, kreditorlarni zararlardan himoyalash ham shuncha mustahkam yo‘lga qo‘yilgan, o‘z navbatida, yo‘qotish riski juda kam bo‘ladi. Biroq xususiy kapital miqdoran chegaralangan. Bundan tashqari, korxona faoliyatini mablag‘larning faqatgina o‘z manbalari hisobiga moliyalashtirish uning uchun har doim ham foydali bo‘lmaydi. Buni ishlab chiqarish mavsumiy tusga ega bo‘lgan hollarda ayniqsa yaqqol kuzatish mumkin. Bunda ayrim davrlarda bankdagi hisobda ulkan mablag‘lar to‘planib qoladi, boshqa davrlarda esa ular yetishmaydi. Shuni ham nazarda tutish joizki, agar moliyaviy resurslar narxi yuqori bo‘lmasa, korxona esa kiritilgan kapitaldan kredit resurslar uchun to‘lanadiganga nisbatan yuqoriroq darajada qaytimni ta’minlay olsa, u holda qarz mablag‘ jalb qilarkan, o‘z bozor pozitsiyasini kuchaytirishi va o‘z (aksiyadorlik) kapitali rentabelligini oshirishi mumkin. Moliyaviy manbalar tarkibi va tarkibi tahlili ularning dinamikasi va ichki tarkibini baholashdan boshlanadi. Bunda uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlar hamda qarzlar, kreditorlik qarzi, jumladan buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo‘naklar, dividendlar bo‘yicha to‘lovlar, boshqa qisqa muddatli passivlar kabi passivlar ko‘rib chiqilgan holda qarz mablag‘lar manbalari harakatini tahlil qilishga alohida e’tibor qaratiladi. Muddatida qaytarilmagan bank kreditlari va qarzlari ulushi va hajmining o‘zgarish tendensiyalari aniqlanadi. Ularning mutlaq miqdori va ulushi ortishi tashkilotda jiddiy moliyaviy qiyinchiliklar mavjudligidan darak beradi. Keyin esa balans aktivi va passivining tuzilmaviy dinamikasi vektorlarini taqqoslash, o‘z va qarz manbalar nisbatiga, o‘z navbatida, tashkilotning moliyaviy barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillarni baholash amalga oshiriladi.
296 Korxona faoliyatining tashqi va ichki shart-sharoitlari bilan shartlangan eng muhim omillar qatoriga, odatda, quyidagilar kiritiladi: • kredit uchun foiz stavkalari va dividendlar stavkalari miqdorlari farqi. Agar kredit uchun foiz stavkalari dividend stavkalaridan kam bo‘lsa, u holda qarz mablag‘lar ulushini oshirish talab qilinadi. O‘z mablag‘lari ulushini dividend stavkasi kredit uchun foiz stavkasidan ortq bo‘lganda oshirish maqsadga muvofiq; • Korxona faoliyati torayishi yoki kengayishi, shunga bog‘liq ravishda zaruriy tovar-moddiy zaxiralarni hosil qilish uchun qarz mablag‘lar jalb qilishga ehtiyoj ortadi yoki kamayadi; • Ortiqcha yoki kam foydalaniladigan eski uskunalar, materiallar, tayyor mahsulot, sotish uchun tovarlar to‘planishi, mablag‘larni shubhali debitorlik qarzlari vujudga kelishiga jalb qilish, bular ham qo‘shimcha qarz mablag‘lari jalb qilinishiga olib keladi; • faktoring operatsiyalardan foydalanish (debitorlarning qarzlarini bankka sotish).
Ustav kapitali 1935,1 2218,5 +283,4
52,2 47,1
-5,1 Qo‘shimcha kapital 79,9 63,5 -16,4 2,2 1,3 -0,9 Zaxira kapital 1018,4 1336,8 +318,4 27,5
28,5 +1,0
Taqsimlanmagan foyda
219,6 145,4 -74,2 6,0 3,0 -3,0 Maqsadli tushumlar 309,9 907,4 +597,5 8,3 19,3 +11,0 Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari 137,6 33,7 -103,9 3,8 0,8 -3,0 Jami 3700,5 4705,3 +1004,8 100
100 -
297 Tahlil qilinayotgan korxonaning ma’lumotlari o‘z kapitali miqdori va tarkibidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadi: kapitalning boshqa manbalari kamaygan holda zaxira kapitali va maqsadli tushumlar ulushi hamda miqdori sezilarli darajada ortgan. Hisobot yili uchun xususiy kapitalning umumiy miqdori 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% ga oshgan.
«Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» nomli 5-hisobot shakli ma’lumotlari, shuningdek, ustav, qo‘shilgan va zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar fondi va pirovard xarajat hamda to‘lovlar uchun zaxiralar harakatini aks ettiruvchi analitik buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha aniqlash qiyin emas.
Ustav kapitali 1935,1 283,4 - 2218,5 Qo‘shimcha kapital 79,9
- 16,4
63,5 Zaxira kapital 1018,4 318,4 - 1336,8 Taqsimlanmagan foyda: O‘tgan yil uchun 219,6 - 219,6
Hisobot yili uchun - 145,4
- 145,4
Maqsadli tushumlar 309,9 597,5 - 907,4
Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari 137,6 0,1 104
33,7 Jami 3700,5 1344,8 340 4705,3
Korxonaning xususiy kapitali yil boshidagi 3700,5 ming so‘mdan yil oxirida 4705,3 ming so‘mgacha oshdi, ya’ni 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% o‘sish kuzatildi. Jami tushum qilingan mablag‘lar 1344,8 ming so‘mni, sarf 340 ming so‘mni tashkil qildi.
298 12.4. Xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligi tahlili Faoliyatning ixtiyoriy sohasidagi biznes pul mablag‘larining muayyan miqdori mavjud bo‘lishini taqozo etib, ularning hisobiga resurslarning zaruriy miqdori xarid qilinadi, ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish tashkil qilinadi. Bunda kapital aylanuvchanligini tezlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital aylanuvchanligini tezlashtirish hisobiga foyda miqdori oshiriladi. Agar ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish zarar keltirsa, u holda mablag‘lar aylanuvchanligining tezlashishi moliyaviy natijalar yomonlashishi va kapitalni “eb qo‘yish”ga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida nafaqat kapital harakatini tezlashtirishga, balki undan maksimal qaytimga ham intilish lozim. Bu 1 so‘m kapitalga foyda miqdori ortishi bilan ifodalanadi. Kapital daromadliligini oshirishga barcha resurslardan oqilona va tejamli foydalanish, ularni ortiqcha sarflashga, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik orqali erishiladi. Natijada kapital umumiy summada, ya’ni foyda bilan o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadi. Shunday qilib, kapitaldan foydalanish samaradorligi uning daro-
Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|