Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

Birinchidan, shartnoma imzolanishi va bajarilishi orasida ma’lum vaqt intervali bor. Bir haftadan olti-o‘n ikki oygacha.
Ikkinchidan, valuta kursi shartnoma imzolangan davrda belgilan-gani bo‘yicha qabul qilinadi. Valuta kurslari o‘zgarishlari unga ta’sir etmaydi. Muddatli shartnomalar valuta risklaridan sug‘urtalanish yoki valuta spekulatsiyasi maqsadida amalga oshiriladi. Eksportyor o‘zini xorijiy valuta kursining tushishidan sug‘urtalash maqsadida kelgusi valuta daromadini muddatli kurs bo‘yicha sotishi mumkin. Importyor xorijiy valuta kursi oshishidan o‘zini sug‘urtalash maqsadida kelgusi valuta tushumini ma’lum muddatga, muddatli kurs bo‘yicha sotishi mumkin.
Rivojlangan davlatlar valuta bozorlarida valuta kursining o‘zgarishiga qarab ishlovchi valutachilar faoliyati to‘g‘risida qisqacha to‘xtalish mumkin. Bu valutachilarning asosiy maqsadi valuta bozorida valuta kurslarining o‘zgarishi asosida katta foyda olishdan iborat. Valuta kursining oshishi yoki pasayishiga qarab faoliyat ko‘rsatuvchilar xalqaro amaliyotda «ayiqlar» va «buqalar» deb ataladi. Ular faoliyatining mohiyati quyidagilardan iborat. Agar valuta kursi tushishi kutilsa, valuta kursi pasayishiga o‘ynovchilar (ularni xalqaro amaliyotda «ayiqlar» deb atashadi) valutani shartnoma tuzilgan davr (muddatli kurs) kursi bilan sotish to‘g‘risida muddatli shartnoma tuzadilar. Agar bu muddatda valuta kursi tushsa, ayiqlar valutani bozordan pasaygan kursda sotib olib, uni muddatli kurs, ya’ni oldingi shartnomada ko‘rsatilgan yuqori kurs bo‘yicha sotadilar va kurslar o‘rtasidagi farq miqdorida foyda oladilar.
Valuta kursining ko‘tarilishiga o‘ynovchilar («buqalar») esa valuta kursi oshishi kutilganda, valutani keyinchalik shartnoma tuzilgan vaqtdagi kurs bo‘yicha sotib olishga kelishilgan muddatli shartnoma tuzadilar. Kurs oshganda esa valutani muddatli shartnomada belgilangan (oldingi) narx bo‘yicha sotib oladilar va oshgan yuqori narxda sotib foyda ko‘radilar.
Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiyalar forvard operatsiyalari deb yuritiladi.
Forvard operatsiyalaridagi valuta kursi spot shartnomasi bo‘yicha kursdan farqlanadi. U mukofot va chegirma usuli bilan o‘rnatiladi. Mukofot forvard kursi spot kursidan mukofot miqdoriga ko‘pligini bil-diradi. Forvard marjasi, ya’ni spot va forvard orasida farq jahon kapitali bozoridagi depozitlarning foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Depozit foizi kichik davlatlarda valuta kursi mukofot bilan, katta davlatlarda valuta kursi chegirma bilan belgilanadi.
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valuta shartnomalaridan biri svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valuta savdo-sotig‘ini darhol amalga oshirish sharti (spot) va shu bilan birga unga qarshi muddatli shartnoma tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu zahoti uni sotib olish bo‘yicha muddatli shartnoma tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo‘yicha muddatli shartnomani tuzish kiradi.
Forvard shartnomasi turlaridan biri opsion shartnomasidir. Opsion shartnomasini o‘ziga xos xususiyati sotib oluvchining valutani emas, balki uni sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valutani ma’lum miqdorda sotish yoki sotib olish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu miqdordagi valutani sotish yoki sotib olish huquqidan foydalanmaslik huquqiga ham ega. U bu uchun sotuvchiga opsion mukofotini to‘laydi. Agar sotib oluvchi o‘z huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar ko‘radi.
«Spot», forvard va opsion shartnomalari banklararo bozorlarda va birjalarda amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixtisoslashgan shartnomalarga fyuchers shartnomalari kiradi. Fyuchers operatsiyalari fyuchers shartnomalarini sotish va sotib olish bo‘yicha tuziladi. Fyuchers operatsiyasi valutani sotib olish yoki unga qarama-qarshi operatsiya bilan tugaydi. Fyuchers operatsiyasining natijasi bu yutqazgan tomonning yutgan tomonga shartnoma tuzilgan va amalga oshirilgan vaqt orasidagi kursi farqini to‘lashdir. Bu farqni birjaning hisob-kitob (kliring) palatasi to‘lab beradi. Fyuchers shartnomalari imzolanishi bilan birjaning hisoblash markazida ro‘yxatdan o‘tadi.
Fyuchers va boshqa muddatli shartnomalarning maqsadi valuta operatsiyalarini xejirlash yoki chayqovchilik asosida foyda olishdir. Banklar o‘z mijozlarining valuta risklarini o‘z zimmasiga olsalar (forvard operatsiya o‘tkazganda), unga teskari fyuchers bitimi yordamida bu risklarni kamaytiradi (yo‘qotadi)lar. Fyuchers bitimi tugaganda esa ular real tovarlar bitimidan ko‘rgan zararni, valuta kursi orasidagi farqdan olgan daromadi hisobidan qoplash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

30. 
    TIJORAT BANKLARINING MUDDATLI VALYUTA OPERATSIYALARI.
    

30. 
    TIJORAT BANKLARINING SVOP OPERATSIYALARI.