Тур эволюцион жараённинг асосий босқичи. Биологияда тур тушунчаси. Тур мезонлари. Тур ҳосил бўлиши режа

диплоид ва полиплоид турларнинг ўзаро нисбати (А. С. Соколовская маълумоти) 
Янги турлар ҳосил бўлишида дурагайлашнинг аҳамияти
Симпатрик усулда тур ҳосил бўлишидаги яна бир усул ҳар хил турларга 
мансуб организмларнинг чатишиши ҳамда дурагай организм хромосомалари 
тўпламининг икки ҳисса ортишидир. Тахмин қилинишича қачонлардир Жанубий 
Америкада ўсаётган ғўзанинг Г. раймонди тури ҳозир Африка ғўзаси деб аталган Г. 
хербацеум тури билан табиий шароитда чатишиб, насл берган. Бу дурагай 
организмларнинг хромосомалар набори икки ҳисса ортиши ҳисобига табиий равишда 
Г. хирзутум ва Г. барбардензе турлари ҳосил бўлган. Айтилган усулда янги турлар ҳосил 
бўлиши мумкинлиги баъзи ўсимликларда тажриба асосида исботланган. Чунончи, В. А. 
Рибин тёрн олча — Р. sрiпоsа (2n-32) билан тоғолча — Р. divariсаtа (2n-16) ни 
чатиштириб, 48 хромосомали, насл берувчи формани яратди. У ташқи кўринишидан 
олхўрига айнан ўхшаш. Бундай амфидиплоид формалар ғўзаларда ҳам олинган. 
Сунъий йўл билан ҳосил қилинган турлар, албатта, табиий шароитдаги турларга айнан 
ўхшаш бўлмайди. Чунки сунъий шароитда олинган турлар табиий ва сунъий танлаш 
натижаси ҳисобланади. Лекин шунга қарамай, полиплоид формаларни сунъий усулда 
олиш баъзи бир турлар қандай йўл билан яратилганини аниқлашда катта аҳамиятга эга. 
Тамаки, малина, шувоқ, гулсапсар ва бошқа ўсимликларнинг баъзи турлари ҳар хил 
турларнинг ўзаро чатишиши ва кейинчалик дурагай организмларда хромосомалар 
наборининг икки ҳисса ортиши туфайли келиб чиққанлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. 
Ҳайвонларда биринчи бўлиб Астауров тут ипак қуртида амфидиплоид формалар 
олган, У хромосомалар набори 56 тадан бўлган тут ипак қуртининг Вотbух тоri ва 
Воvbух тапdаriпa турларини ўзаро чатиштириб, сўнгра уларнинг хромосомалар 
наборини икки ҳисса оширишга ва 112 хромосомали формалар олишга муваффақ бўлди. 
Юқорида баён этилганлардан кўриниб турибдики, симпатрик йўл билан 
турлар пайдо бўлиши ҳар хил усул билан амалга ошади. Шунга қарамай, уларнинг 
ҳаммасида ўхшашлик бор. Бу ўхшашлик қуйидагилардан иборат. 
Биринчидан, симпатрик усулда аллопатрик усулдагига нисбатан тур ниҳоятда тез 
ҳосил бўлади. Агар аллопатрик усул маълум даврни талаб этса, симпатрик усулда янги 
тур ҳосил бўлиши учун организмларнинг бир неча бўғини етарли, холос. 
Иккинчидан, симпатрик усул билан ҳосил бўлган турлар морфологик-
физиологик белги-хоссалари билан аждод турга жуда яқин туради. Полиплоидия йўли 
билан тур ҳосил бўлганда организмларнинг умумий ҳажми ортса ҳам, ташқи тузилиши 
сақланди. Экологик-мавсумий усулда вужудга келган формалар ҳам морфологик 
жиҳатдан бир-биридан кам фарқ қилади. 
Географик 
районлар 
Текширилган 
турлар сони 
Улар орасидаги
диплоид турлар
турлар ( %) 
Полиплоид 
турлар(%) 
Кавказ 
164
49,5 
50,5 
Олтой 
138
31,1 
69,9 
Помир 
Арктика 
86 199 
14,1 
27,9 
85,8 
72,1 

---

Ҳар бир тур эволюция жараёнида сифат жиҳатдан фарқ қилувчи марказий босқич 
ҳисобланади. Ҳар бир турда алоҳидалашган хилма-хил механизм мавжуд. Шу сабабли 
у бошқа генофондлардан генлар ўтишини бартараф этувчи ҳимояланган генофондга 
эга. 
Тур, бир томондан, эволюция натижаси сифатида бир бутун, маълум муҳитга 
мослашган, бошқа турлардан генетик жиҳатдан чегараланган турғун система бўлса, 
иккинчи томондан, эволюция жараёни босқичи сифатида у динамик ноаниқ чегарага 
эга ва ўзгарувчандир. Бу қарама-қаршилик диалектик характерда бўлиб, ўз моҳияти 
билан объектив реалликни ифодалайди. 
Табиатда ҳар бир тур популяцияларга бўлиниб кетади. Уларнинг ҳар бири у 
ёки бу биоценозга кириб, озиқ занжири ҳамда энергия алмашинувида маълум роль 
ўйнайди. Лекин гўё мустақил, ўзининг эволюцион тақдирига эга бўлган популяциялар 
ўзаро генетик иплар билан боғлиқ, вақти-вақти билан генетик материал орқали ўзаро 
алмашиниб туради. Бу генетик муносабат популяцияларни ягона турга бирлаштирувчи 
жипсликни ташкил этади. Мабодо, популяциялар ўртасидаги бундай муносабатлар, 
эволюцион генетик «кўприк»лар бузилса, у ҳолда узоқ муддатдан сўнг улар заминида 
янги турлар пайдо бўлади.