Turkiy tillarda so‘z yasalishi hodisasi
Download 395.29 Kb. Pdf ko'rish
|
turkiy tillarda so\'z yasalishi
|
qandfurush, chakanafurush, eskifurush, lattafurush, bo‘yoqfurush, chitfurush kabi
yasamalar vujudga kelgan 2 . Misol: Bir - ikkita samovarga borib ko‘rdik. Hammasini savdogarlar, lattafurush chayqovchilar egallab olibdi, yotarga joy yo‘q (G‘.G‘ulom, Yodgor); Mirzaqosim papiroskachi, Zoyirjon to‘pchi, Abduhoji kalishfurush, Mahmudkarim hasfurush, Abdurazzoqboy kunchi, Tilla To‘ychi chinnifurush, Yusufbek attor, Iqbol degan chitfurush va yana bulardan boshqa esimdan chiqqan og‘aynilar (H.Qodiriy, Otam haqida). Bu xildagi narsalarni sotish bilan shug‘ullanuvchi kishilarning keskin kamayishi tufayli bugungi kunda ana shu ma’noni ifodalovchi yasamalarning ko‘pchiligi eskirgan. -furush qo‘shimchasi o‘zbek adabiy tilida ayrim yasovchi asoslarga qo‘shilgan holda pistafurush, do‘ppifurush, mevafurush, vinofurush, qovunfurush kabi yasamalarni yuzaga keltiradi. Misol: Mehnat kunini semirtirish uchun o‘zimdan orttirib barg sotaman, rayon bozorida vinofurushlik qilaman (A.Qahhor, Ayajonlarim); Bunaqangi jinoyatchilar militsiyani dangasa qilib qo‘ydi, 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. I жилд. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, 2006. – Б. 677. 2 Тожиев Ё. Ўзбек тилида аффиксал синонимия. Док.дисс. Т.: 1991. – Б. 119. 16 pistafurush ham jinoyatchi bo‘libdi-yu? (X.To‘xtaboev, Sariq devni minib); Men bo‘lmasam do‘ppifurush onangu-singling bilan ko‘chaga chiqib tilanchilik qilarding (O‘.Hoshimov, Ikki eshik orasi). Bunday yasamalar adabiy tilda faqat “sotuvchi shaxs” ma’nosidagi otlarni hosil qiladi. Nutqda uning pistachi, mevachi, qovunchi, vinochi kabi qo‘llanilishi kuzatiladi. Nutq jarayonida hosil qilingan bunday yasamalar ikki xil ma’noda ishlatiladi: 1) shu narsani yetishtiruvchi, tayyorlovchi; 2) shu narsani sotuvchi, pullovchi. Nutq jarayonida qo‘llaniluvchi vinochi yasamasi matn bilan bog‘liq holda uchinchi ma’noni ham ifodalash xususiyatiga ega bo‘lib, bu ma’no “vino ichimligini haddan ziyod iste’mol qiluvchi shaxs” ma’nosidir. Ushbu ma’no o‘zbek adabiy tilida vinoxo‘r yasamasi orqali anglashiladi. Qoraqalpoq tilida -purыsh qo‘shimchasi otыnpurыsh singari yasamalar tarkibida “so‘z yasalish asosidan anglashilgan narsani sotish bilan mashg‘ul kishi” ma’nosini ifodalaydi 1 . Qayd qilingan yasama “o‘tinni sotuvchi kishi” ma’nosini bildiradi. Bu tilning ichki imkoniyatlari asosida chaypurыsh yasamasi hosil qilingan bo‘lib, bu o‘rinda -purыsh qo‘shimchasi butunlay boshqa ma’noni, ya’ni “tayyorlovchi shaxs”, “qaynatuvchi shaxs” ma’nosini anglatadi 2 . Misol: Bul bala chaypurыshtың shәkirti edi (Aybek). Mazkur tilda o‘zbek tiliga qaraganda ancha kam miqdordagi shaxs otlari - purыsh qo‘shimchasi yordamida hosil qilingan. Buning sababi shuki, ushbu qo‘shimcha qoraqalpoq tiliga hali unchalik darajada singishmagan. O‘zbek tilida paxtafurush yasamasi “paxta savdosi bilan shug‘ullangan kishi” ma’nosini ifodalagan. Adabiy tilda paxtachi yasamasi oldin “paxta tozalash va paxta savdosi bilan shug‘ullangan boy” ma’nosini anglatgan. Misol: Men Abdurashid paxtafurush degan boyning aravasini minar edim (A.Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari). 1 Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1981. – Б. 62. 2 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. IV том. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1992. – Б. 496. 17 Hozirgi kunda paxtafurush yasamasi qo‘llanilmaydi. Chunki u o‘z faoliyatini o‘tab bo‘lgan. So‘zlashuv nutqida ba’zan paxtachi yasamasi “paxtani teruvchi kishi” ma’nosida qo‘llaniladi. Ta’kidlash o‘rinliki, -furush qo‘shimchasi o‘zbek tilida salbiy ma’noni ham ifodalaydi. Bu qo‘shimchalar fors-tojik tilidan dastlab salbiy ma’no ifodalovchi Download 395.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|