Turkiy tillarda so‘z yasalishi hodisasi

 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
I BOB. O‘ZBEK VA QORAQALPOQ TILLARIDA O‘ZLASHMA OT 
YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR SEMANTIKASI 
Har qanday til lug‘at tarkibining yangi so‘zlar bilan boyishida o‘zlashgan 
qatlamga doir leksik birliklar ham muhim manba bo‘lib xizmat qilgan. Binobarin, 
tillarning rivoji o‘zga til elementlarining o‘zlashuvi bilan ham chambarchas 
bog‘liqdir. Bu jarayon o‘zbek va qoraqalpoq tillarida ham yuz bergan bo‘lib, uning 
lug‘at tarkibiga yangi so‘zlarning kirib kelib, boyishida fors-tojik tiliga mansub 
leksik birliklar, shuningdek, ot yasovchi qo‘shimchalar ham muhim ahamiyat kasb 
etadi.
O‘zbek va qoraqalpoq tillarida o‘zlashma ot yasovchi qo‘shimchalarning 
semantik xususiyatlarini qiyosiy tadqiq qilish muhim vazifadir. Zero, bu tillarni 
o‘zlashma qatlamga mansub ot yasovchi qo‘shimchalarning ma’no qirralarini tahlil 
etish misolida qiyosiy o‘rganish orqali tillararo o‘xshash va farqli jihatlarni 
aniqlash imkoni tug‘iladi. 
Har ikki tilshunoslikda o‘zlashma ot yasovchi qo‘shimchalar semantikasiga 
doir qimmatli fikrlar mavjud bo‘lsa-da, tillararo o‘zlashma qatlamga mansub shaxs 
oti, o‘rin-joy oti va narsa-buyum oti yasovchi qo‘shimchalar qiyosiy holda 
o‘rganilmagan. Shuni ham ta’kidlash zarurki, o‘zbek va qoraqalpoq tillariga 
o‘zlashma qatlamdan mavhum ot yasovchi qo‘shimchalar umuman o‘zlashmagan. 
Shu nuqtai nazardan ishning birinchi bobida o‘zbek va qoraqalpoq tili lug‘at 
tarkibida shaxs oti, o‘rin-joy oti va narsa-buyum oti yasashda faol ishtirok etadigan 
o‘zlashma qatlamga mansub qo‘shimchalarning tillararo semantikasini yoritib 
berishni ob’ekt sifatida tanladik.
Har ikki tilda o‘zlashma ot yasovchi qo‘shimchalar semantikasini yoritib 
berishda quyidagi vazifalarni amalga oshirishni belgiladik:
- tillararo o‘zlashma shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar semantikasini tadqiq 
qilish; 
- o‘zlashma qatlamga tegishli o‘rin-joy oti yasovchi qo‘shimchalar 
semantikasini qiyosiy o‘rganish; 

---

10 
- o‘zlashma qatlamga mansub narsa-buyum oti yasovchi qo‘shimchalar 
semantikasini taqqoslash. 
O‘zbek va qoraqalpoq tillariga fors-tojik tilidan o‘zlashgan, ot yasovchi 
qo‘shimchalar orqali hosil bo‘lgan yasamalar o‘z ma’nosida adabiy til uchun 
umumiy me’yor qilib belgilanganini ko‘rsatish, o‘z qatlamga mansub 
qo‘shimchalar yordamida hosil qilingan yasamalarning ba’zan nutqiy jarayon bilan 
bog‘liq qo‘llanilib, ma’no ifodalash imkoniyatining kengayishini kuzatish muhim 
vazifa hisoblanadi. Bu esa yangi faktlarning ochilishini ta’minlaydi. 
Biz o‘zbek va qoraqalpoq tillaridagi o‘zlashma ot yasovchi qo‘shimchalar 
semantikasini yoritishda baholiqudrat tilga tizim sifatida yondashuv usulidan 
foydalandik. Ishda o‘rtaga tashlangan ilmiy nuqtai- nazarlar imkon qadar misollar 
yordamida asoslab berishga harakat qilindi.