«Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi» fanidan o’quv-uslubiy majmua

bash (turk)— pus (chuvash).
Lablangan a tovushining, keng o ga o‘tishi o‘zbek tiliga xos, ammo bu bo‘g‘in uchun doimiy holat emas.
Ba’zi turkiy tillarda a>o‘ ga o‘tishi ham uchraydi:
tap>tn, j az—s' r (chuvash), (yozmoq),/ am> st (yoqut) (yotmoq)-
Buning sabablaridan biri urg‘usiz birinchi bo‘g‘inda bu tovushning beqaror pozitsiyasi, shuningdek, affiksal a; o‘ amlauti bo‘lishidir.
Qirg‘iz, oltoy, yoqut tillarida lab garmoniyasi ta’sirida oxirgi bo‘g‘inidagi a> o o‘tishi ham kuzatiladi: o‘rta-orto.
Xullas, unlilarning lab garmoniyasi bo‘lgan tillarda qisqa a unlisining nisbatan barqarorligi namoyon bo‘ladi.
Uzun a turkiy tillarda barcha uzun tovushlar kabi barqaror emasligi bilan ajralib turadi. Asosan, bu tovush turkman va yoqut tillarida, shuningdek, ayrim turkiy shevalarda uchraydi.
qa:n>turk. ga:n, yoqut xa:n.
Qadimiy turkiy tilidagi bu tovush turkiy tillardan o‘zlashgan venger tilidagi so‘zlarda ham bor:
venger sa: g va turkman sa:z (balchiq).
Turkiy tillarda diftong holatining uchrashi bu tovushning qadimdan mavjudligini ko‘rsatadi: yoqutcha sho‘a (tayga) < ma: (tog‘), tofa tilida aj sh va turk a:g (och).
Ayrim turkiy tillarda ikkilamchi cho‘ziqlikning paydo bo‘lishi ba’zi tovush guruxlarining qisqarishi natijasidir: ag‘r>a:r (shor, tuva, xakas) ag‘z>a:z (tuva).
Uzun a tovushining a (a: > a) o‘tishi keyingi taraqqiyot davomida deyarli barcha turkiy tillarga yoyildi. Buning asosiy sababi tovushning aytilishida fiziologik sarf — harakatning kamaytirilganligidir.
Qisqa va uzunligi bilan ajralib turuvchi unli tovushlardagi o‘zgarishlarni shu tarzda taxlil etish, ulardagi o‘zgarishlarni ko‘rsatish muayyan unlining hozirgi holatini.evoyusiyasini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Mo‘g‘ul tilida ham cho‘ziq va qisqa unlilar oppozitsiya hosil qiladi: o‘r (oila) —o‘o‘r '(uya), sas (qor), saas (qog‘oz).
Turkiy tillarni o‘rganishda unlilar uyg‘unligi masalasi muhim o‘rin tutadi. Bu xususiyat bobotil davrida ham yaqqol namoyon bo‘lgan. Singarmonizm hodisasi tufayli unlilar odd va orqa qator unlilari tarzida farqlanadigan bo‘ldi. Bu hodisa oldingi bo‘g‘in (o‘zak)dagi unliga keyingi bo‘tin (yoki bo‘g‘inliklardagi) unlilarning, ba’zan undoshlarning artikulyasiya o‘rni va usuliga nisbatan moslashuvidir.
A.M.Shcherbak bir bo‘g‘inli so‘zlardagi unli sifat jihatidan doimiy va mustaqil bo‘lib, ko‘p bo‘g‘inli so‘zlardagi keyingi unlilar esa birinchi bo‘g‘inga muvofiqlashuvini ta’kidlagan. Palatal (tanglay) singarmonizmi ko‘rinishi qadimiy bo‘lib, unda boshqa unlilar birinchi bo‘g‘inga qarab moslashadi. [ta-.g‘larda).
Tanglay singarmonizmi ko‘p bo‘shnli so‘zlarning keyingi bỳg‘inlarida ỳz kuchini yỳqotishi mumkin ( turkman:bilmaydiran, turkcha-uor-dash chuvashcha-sam qo‘shimchalari).
Hozirgi ayrim turk tillarida lab singarmonizmi ham uchraidi. Bunda birinchi bo‘g‘inda lablangan unlshshng borligi tufaili keyingilarida ham lablangan unli keladi-(qirg‘iz koldor, turkcha solu) Bu holat o‘g‘uz va qiiok shevalarida keng tarqalgan.
Unlilar tizimi jihatidan chuvash tili o‘z fonetikasi
bilan ajralib turadi. Qadimgi davrdan boshlab
singarmonizm chuvash tilida uchramaydi. (inezem (sigir); if
sem (ish)). Ba’zan tor unlilarning kengayishi uyg‘unlikning
buzilshpiga olib kelganligi ko‘rinadi. Masalan,N.K.
Dmitriev, qipchoqcha o va u tovushlari orqa artikulyasiyaga
egaligini ta’kidlaydi. ^ch
Turkiy tillarda singarmonizm variantlari ham keng
uchraidi. Bunda haggo bir 1urkiy til doirasida ham unlilar
bir xil bulolmasligi, ya’ni ayni bir so‘zning birinchi
bug‘ini bir turkii talda yoki shevada old qator unlisi,
boshqasida orqa qator unlisi sifatida kela olishi nazarda
tutiladi Masalan, ozarcha: okuz-okuz, uyg‘ur: alp-alp
qozoq: shai-shay kabilar. '
Hozirgi o‘zbek tilida tovush uyg‘unligi yo‘kolgan IX asrdan sung uzbek tilida bu hodisaning buzilishi seziladi Bu hodisaning iuqolishnda eroniy tillar va arab tilishgng ta’siri kagga bulganligi ta’kidlanadi.
Turkiy tillar orasida unlilar mosligi keng hodisa sanaladi. Masalan, uzbekcha e tovushi tatarcha i ga (xel-kal) ozarbaijoncha a ga mos (kel-gal). CHuvashcha u unlisi boshqa turkii tilidagi a ga mos keladi (alti-ult, bar-pur (bor)) kabi
Boshqird tilida 9ta unli bor.Bulardan i unlisining 2 varianti, ya’ni normal va qisqa ko‘rinishlari bor
Turkiya turkchadan farqli holda o unlisi o-i-i urtasida tor va qisqa aytila oladi. Boshqird tshshda o urnida i, i urinda o tovushi keladi: op-ip, qoz-rurkus-to:s kabi. So‘z boshida e>i ga o‘tadi: men>min, ekmek-ikmak
Qozoq tdlidagi 9 ta unlidan bitgasi, ya’ni ochik e tovushi kupgina turkiy tillarda uchramaydi.
Birinchi bo‘g‘indagi so‘zlarda o, o:, i, i: unlilaridan so‘ng kelgan I, i unlisi i, i tarzida o‘qiladi: kordi—kordu, uzim—uzum kabi yoki birinchi bo‘g‘indagi a va e unlilari o va o' tarzida aytiladi.
Turkman tilidagi 9 ta unlidan e, a unlilari ancha farqlanadi. Bu 9 unlining har birining uzun varianti borligi muximdir. Bu hodisa so‘z ma’nosining farqlanishiga olib kelgan: ot (ot)—ot (olov), du,s (tushmoq) — du:s (tush, hayol).
SHunga o‘xshash holat boshqa turkiy tillarda ham uchrashi unlilar tizimida muayyan o‘xshashlik va farqliklar borligini ko‘rsatadi.