Türkmen d I l I n I ň DÜŞÜndirişLI

ÝOWUZ, syp. Ýaman, erbet; agyr, kyn, gazaply.
ÝOWUZLANMAK 
[ýowuzlonmok], 
işl. 
Gazaplanmak, gazaply bolmak. 
ÝOWUZLYK [ýowuzluk], at. Ýowuz halda 
bolmaklyk, ýowuz bolmaklyk. 
ÝOWUZRAK [ýowuzura:k], syp. Öňküsinden 
ýa-da beýlekilerden birneme ýowuz.
ÝOÝDURMAK [ýoýdurmok], işl. 1. Bolşundan 
üýtgetmek, bellenen kadany bozdurmak. Dürs ýazuw 
kadasyny ýoýdurmaz ýaly, özleşdirmesi kyn kadalary 
aýratyn 
jikme-jik 
öwretmeli. 
2. 
Hakykaty 
üýtgetdirmek, bolşundan başgaça aýtdyrmak.
ÝOÝMA [ýoýmo], iş ady, Ýoýmak ýagdaýy. 
ÝOÝMAK [ýoýmok], işl. Asyl keşbini, durkuny 
üýtgedip bozmak. 
ÝOÝMAKLYK [ýoýmokluk], iş ady. Ýoýmak 
ýagdaýy. 
ÝOÝMAZLYK [ýoýmozluk], iş ady. Ýoýman 
saklamak, üýtgetmezlik. 
ÝOÝUJY,at. Ýoýýan adam. 
ÝOÝULMA [ýoýulmo], iş ady. Ýoýulmak 
ýagdaýy. Wakalaryň gidişiniň ýoýulmasy hekaýanyň 
akgynlylygyna zeper ýetiripdir. 

---

503 
ÝOÝULMAK [ýoýulmok], işl. 1. Asyl keşbi, 
durky üýtgedilip bozulmak. Taryhy eserlerde 
geçmişiň ýoýulmagyna ýol berilmeýär. 2. gepl.d. 
Aradan çykmak, aýrylmak, ölmek ( ýaşajyk çaga 
hakynda).
ÝOÝULMAKLYK [ýoýulmokluk], iş ady. 
Ýoýulmak ýagdaýy. 
ÝOÝUŞ,iş ady. Ýoýmak ýagdaýy. 
ÝOÝUŞDYRMAK [ýoýuşdurmok], işl. Bir 
ýanyndan birnäçe zady ýoýup çykmak. 
 ÝOZ,at. Gysyr we erkek dowarlar; ir guzlap, 
emdirmeýän dowarlar; sürä ýaraýan mallar. Ýoz 
goýun. 
ÝOZULMA [ýozulmo], iş ady. Ýozulmak 
ýagdaýy. Guzlaýan mallaryň ýozulmasy. 
ÝOZULMAK [ýozulmok], işl. 1. Iner, erkek 
mallaryň esremek döwri tamamlanmak. Erkek 
ýozulypdyr. 2. göç. m., gepl.d. Ýaş ulalyşyp, çaga 
dogurmakdan galmak (aýal hakynda). 
ÝOZULMAZLYK [ýozulmozluk], iş ady. 
Ýozulman ýörmek. 
ÝOZULYŞ [ýozuluş], iş ady. Ýozulmak ýagdaýy. 
ÝÖN [ýö:n], at, kön.s. Ugur, tarap. Ugrum, 
ýönüm 
bilmeýen, 
ýol 
üstünde 
oturgan… 
(Magtymguly). 

Ugur, ýön (ugur-ýom) bilmek azda-kände
tärini, usulyny bilmek.
ÝÖNE [ýö:nö], hal. 1. Deregine hiç zat alman, 
mugt, pulsuz. Bu kitaby men saňa ýöne berýärin. 2. 
Keýpine, peýwagtyna; biderek, sebäpsiz. Ýöne 
oturandan her zat edenini gowy görýän Bäşim 
çendan çagalar bilen 

kim dürtdi

oýnaýardy (B. 
Kerbabaýew). 3. 

Emma, weli

diýen ýaly garşylygy 
görkezýän baglaýjy. 4. Birsyhly, yzly-yzyna, 
yzygiderli, 
häli-şindi. 
Men 
işden 
çykjak, 
başarmaýaryn, ýüpler ýöne üzülip dur diýdi-de, 
lampa özüni aşak goýberdi (

Edebiýat we sungat

). 5. 
Adaty däl, hemişekilerden aýratyn. Bu gün ýöne bir 
gün däl, taryhy gün. 6. Diňe, ýeke. Ol gyrmyldy 
Çerkezi ýöne bir alada däl, ony iňkise goýdy (B. 
Kerbabaýew). 7. Has beter, halys, barha, gitdigiçe. 
Özüme näme bolýanyny-ha bilemok weli, ýöne ýere 
siňip barýan, ýerden galasym gelenok. 

Ýöne ýerden (ýere) sebäpsiz, bir zady göz 
öňünde tutman. Bu ýöne ýere aýdylýan sözler däl. 
Men bu zatlary ýöne ýerden aýdamok. Ýönesi bilen 
däl etjek hereketini, işini bilýän, ýuwaş däl, betje. 
ÝÖNEKEÝ [ýö:nököý], syp. 1. Çylşyrymly däl,
sada. Bu gadymy ýadygärlik ýönekeý bir iri oturymly 
ekerançylyk we ýaşaýyş mesgeni däldir (

Edebiýat 
we sungat

). 2. Ulumsy däl, kiçigöwünli, sada. 
Ýönekeý adam. 3. Beýlekilerden tapawutlanmaýan, 
üýtgeşik bolmadyk. Menem edil özüňiz ýaly, ýönekeý 
daýhan gyzy bolup işläsim gelýär (G. Muhtarow, G. 
Seýitliýew). 4. Adaty, ýörgünli. Meniň ýönekeý 
adymy tutaýyň! (B. Kerbabaýew). 5. Az ähmiýetli, 
ownuk-uşak. Başlyk onuň bilen ilkibada ýönekeý 
zatlar hakynda gepleşdi (A. Durdyýew). 
ÝÖNEKEÝLEŞDIRMEK 
[ýö:nököýlöşdürmök], işl. Ýönekeý etmek, ýönekeý 
görnüşe getirmek, sadalaşdyrmak. Munuň özi hasabat 
işini ýönekeýleşdirer.  
ÝÖNEKEÝLEŞMEK [ýö:nököýlöşmök], işl. 
Ýönekeý bolmak, has sadalaşmak, aňsatlaşmak. 
Gowaça suwaryş usuly gitdigiçe ýönekeýleşýär. 
ÝÖNEKEÝLIK [ýö:nököýlük], at. Ýönekeý 
halda, ýagdaýda bolmaklyk, ýönekeý bolmaklyk, 
çylşyrymly dällik. Hekaýadaky waka özüniň 
ýönekeýligi bilen tapawutlanýar. 
ÝÖNELIGE 
[ýö:nölügö], 
hal. 
Keýpine, 
peýwagtyna, ýöne ýere, ýöne ýerden (hereket, iş 
hakynda). Durdy bagşy Mara ýönelige barmanmyş 
(

Edebiýat we sungat

). Ol gaty köp bilýär, ýönelige 
biz bilen giden däldir. 
ÝÖNELIŞ [ýö:nölüş], iş ady. Ýönelmek ýagdaýy. 

Ýöneliş düşüm kime?, nämä?, nirä? diýen 
soraglara jogap bolup, -a, -e; -ä düşüm gosulmasyny 
kabul edip gelýän sözleriň şekili. 
ÝÖNELME [ýö:nölmö], iş ady. Ýönelmek 
ýagdaýy. 
ÝÖNELMEK [ýö:nölmök], işl. Bir tarapa gidip 
ugramak, bir tarapa hereket edip, bir ugra ýöräp 
ugramak, gönükmek. Gyzyl pürçük bolup gelýän gyz-
gelinler gyz çykýan öýe tarap ýöneldiler.Biz oba 
bakan ýöneldik. 
ÝÖNELMEKLIK [ýö:nölmöklük], iş ady. 
Ýönelmek ýagdaýy. 
ÝÖNE-MÖNE [ýönö-mönö]: ýöne-möne däl 
eýle-beýle däl, kiçi-kirim däl, ýönekeý däl. 
ÝÖNTEM [ýö:ntöm], syp. 1. Emelsiz, sada, 
gowşak, el ujundan. Işi ýöntem edipsiňiz! 2. 
Dogumly däl,türkana. 3. Çala görýän, kütelişen (göz 
hakynda). Garly özüniň ýöntem gözlerini on-on bäş 
ädim aralykda duran atla baka dikdi (A. 
Gowşudow).

 Ýöntem iňňe ýörmemek, ýama ýamamak üçin 
ulanylýan aralyk iňňe. 
ÝÖNTEMEK [ýö:ntömök], işl., ser. Ýörmemek. 
ÝÖNTEMJE [ýö:ntömjö], syp. Ýöntem häsiýeti 
bilen belli bolan, o diýen ähmiýetsiz. Kagyzy 
ýöntemje usul bilen ýasaýarlar. 
ÝÖNTEMLIK [ýö:ntömlük], at. 1. Ýüzleýlik, 
gowşaklyk, sadalyk. 2. Dogumy azlyk.
ÝÖNTEMRÄK [ýö:ntömürä:k], syp. Öňküsine 
ýa-da beýlekilere garanda birneme ýöntem. 
ÝÖNTEM-ÝÖNTEM [ýö:ntöm-ýö:ntöm], syp. 
Barysy ýöntem häsiýetli. Ýöntem-ýöntem usullar. 
ÝÖŇKELMEK [ýöňkölmök], işl. Töhmet 
edilmek, garalyk ýapylmak; bir iş, zat, söz birine 
degişli edilmek. Adamlar göýä bir günä ýöňkelip 
çagyrylýan ýaly görünýär (A. Gowşudow). 
ÝÖŇKEME [ýöňkömö] I, iş ady. Ýöňkemek 
ýagdaýy. 
ÝÖŇKEME [ýöňkömö] II, dil b. Bir zadyň 
kime, nämä degişlidigini görkezmäge hyzmat edýän 
grammatik şekil, kategoriýa. Ýöňkeme goşulmasy. 
Işlikler ýöňkemede üýtgeýärler. 
ÝÖŇKEMEK [ýöňkömök], işl. 1. Bir zady, 
hereketi birine degişli etmek. 2. Işiň ýaramaz 

---

504 
netijesini birine ýapmak. Sen bu işleri maňa 
ýöňkeýärmiň? 
ÝÖŇKEMEKLIK [ýöňkömöklük], iş ady. 
Ýöňkemek ýagdaýy. 
ÝÖR, Ümlük hyzmatynda gelip, 

gideli

diýen 
manyny aňladýan düýp işlik.
ÝÖRDEM [ýördöm], at. Hereketiň, gymyldynyň 
ýönelýän ugry. Saz diýleniň hem öz bir ýördemi bar 
(

Edebiýat we sungat

). 
ÝÖREDILMEK [ýörödülmök], işl. 1. Işe 
girizilmek, 
işledilmek, 
herekete 
girizilmek. 
Bejerilmek üçin goýlan ulaglarynyň hemmesi 
ýöredildi. 2. Alnyp barylmak, amala aşyrylmak, iş 
ýüzüne geçirilmek. Ylmy işde ýöredilýän pikirler, 
esasan, şulardan ybarat. 
ÝÖRELGE [ýörölğö], at. 1. Öňden gelýän däp-
dessur, 
kada-kanun, 
düzgün. 
Ynsanperwerlik, 
açyklyk, din erkinligi, beýleki halklaryň medeniýetine 
sarpa goýmak ýaly ýörelgeler türkmen häsiýetiniň 
esasyny düzýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, 
``Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek 
bagtdyr). 2. Alnyp barylýan ugurda, işde duzgünleşip 
giden usul, tär. Türkmenistanyň baştutanynyň sebitde 
parahatçylygy we durnuklylygy gazanmak hakynda 
ky ýörelgesi döwlet baştutanlary tarapyndan 
goldandy (

Türkmenistan

). 3. Ýörär ýaly ýoda. Olar 
ýörelgeden gidip barýardylar. 
ÝÖRELMEK [ýörölmök], işl. Ädimlenip 
gidilmek. Dogrudan hem, soňabaka diýseň haýal 
ýöreldi (B. Soltannyýazow). 
ÝÖREME [ýörömö], iş ady. Ýöremek ýagdaýy. 
ÝÖREMEK [ýörömök], işl. 1. Ädim ädip hereket 
etmek, gadam urmak, ýol geçmek. Olar torç edilen 
kenar bilen saga ýörediler. 2. Herekete gelmek, işläp 
başlamak, işlemek. Otly ýuwaş-ýuwaşdan ýöräp 
ugrady. 2. Görkezilen ugur, ýol, düzgün boýunça 
gitmek, hereket etmek. 4. Tikin maşyny bilen tikip 
geçmek. Köýnegiň sökülen ýerini maşynda bir gezek 
ýöräýin. 5. göç.m. Bedene güýçli täsir etmek, 
ýaýramak. Halk arasynda: 

Içýanyň awusy sary 
adama gaty ýöreýär

diýilýär. 6. göç.m. Dolanyşykda 
ulanylmak. Ýurdumyzda öz milli manadymyz ýöreýär. 
ÝÖREMEKLIK [ýörömöklük], iş ady. Ýöremek 
ýagdaýy. 
ÝÖREMEZLIK [ýörömözlük], iş ady. Ýöremän 
durmak, saklanmak. 
ÝÖREŞMEK [ýöröşmök], işl. 1. Ýöremäge 
kömek etmek. 2. Ýöremekde ýaryşmak. Men onuň 
bilen ýöreşip gördüm, ol meniň çakym däl.
ÝÖRETDIRMEK [ýörötdürmök], işl.Ýöremek 
işini başga birine etdirmek. 
ÝÖRETME [ýörötmö], iş ady. Ýöretmek 
ýagdaýy. 
ÝÖRETMEK [ýörötmök], işl. 1. Ýöremegini 
gazanmak, öz aýagy bilen gider ýaly etmek. Uludan 
bir sojady-da, soňra ýöredip gitdi (A. Durdyýew). 2. 
Ýöremegini gazanmak, ýörär ýaly etmek. Maşynyňy 
ýöredip bilýärmiň? 3. göç.m. Dowam etdirmek, alyp 
barmak. Edaranyň işini ýöretmek.