Türkmenbaşy adyndaky türkmenistan milli golýazmalar instituty

VII BÖLÜM 
 
HAÇPARAZLARYŇ ORTA GÜNDOGARA 
KÜRSÄP GIRMEKLERI WE HALAP 
SELJUKLY DÖWLETI 
Orta gündogardaky musulman dünýäsiniň mezhep 
we häkimiýet çaknyşyklary döwründe bu ýere ilkinji 
haçparaz ýörişi başlanýar. Siriýa we Palestina 
döwletiniň taryhy bilen gönüden-göni gatnaşygynyň 
bolandygy sebäpli haçparazlaryň ýörişi we onuň 
netijeleri barada kitabyň soňky bölümlerinde çuňňur 
durup geçmek zerurdyr.
XI asyryň ahyrlarynda Günbatar Ýewropada, 
esasan 
hem 
Watikan 
kilisesiniň 
ýolbaşçylyk 
etmekliginde, ilki Isa pygamberiň dünýä inen şäheri 
Iýerusalimi musulmanlaryň (türkmenleriň) elinden 
gaýtaryp almak üçin hereket etmäge bireýýäm wagtyň 
ýetendigi we muny Ýewropa hristian dünýäsiniň irde-
giçde gutulgysyz amala aşyrmagynyň zerur boljakdygy 
barada pikirler boldy. Haçparazlar ýörişi diýlip 
atlandyrylan bu uly hereketiň düýp sebäbi dini göreş 

---

129 
bolmak bilen bir hatarda, musulman dini döränden 
başlap hristiançylygyň ýany bilen köpçülikleýin 
ýaýrapdy, musulman dini hristiançylygyň çäklerini 
daraldýardy, şeýle-de maddy serhetleri Gündogar we 
Günbatar tarapa giňelýärdi. Malazgirt söweşinden 
(1071-nji ýylyň Alp Arslan aýynyň 27-si) soňra 
seljuklylaryň 
Wizantiýanyň 
tabynlygyndaky 
Anadolyny, Siriýanyň we Palestinanyň käbir ýerlerini 
eýeläp, ol ülkelerde aýry-aýry döwlet gurupdylar. Izmir 
we onuň töwereginde türkmen begligini esaslandyran 
Çaka begiň Rumili tarapyndan Wizantiýa aýgytly 
howp salýan garyndaşlary peçenekler bilen birleşmäge 
ymtylyşlary, Günbatar Ýewropada kowumlaryň göçhä-
göçlügi, çuňňur ykdysady pese düşüşligiň öňüni 
almaklyk ýaly ençeme sebäpler bu ýörişi taýýarlamagy 
çaltlandyrdy.
Papa Urban II 1095-nji ýylyň Sanjar aýynyň 18-
28-i aralygynda Klermatda Günbatar Ýewropanyň 300 
sany 
öňdebaryjy 
dini 
adamlarynyň 
gatnaşan 
ýygnagynda (Konsil) haçparaz ýörişine haýal-
ýagallyga ýol bermän taýýarlanmak barada karar 
çykaryldy. Soňra oba-oba aýlanylyp, hyjuwly, joş-
gunly, göçgünli wagyz-nesihatlar geçirilip, ilkinji 
haçparaz ýörişi gurnaldy. Papanyň dini wagyz-
nesihatynyň täsiri netijesinde 1096-njy ýylda Piýer 
Ermaýtyň, Walter Breteýliň, Fulk Ourlensiň, Gýugo 
Týubengeniň, Walter Tekiň, Elber Zimmeriň 
serkerdeliginde 
fransuz, 
nemes 
we 
italýan 

---

130 
milletlerinden başly-barat toplanan düzgün-nyzamsyz 
ägirt uly goşun Wengeriýanyň, Belgradyň, Nişiň, 
Sofiýanyň, Filibäniň we Edirnäniň üsti bilen Stambula 
geldiler. 
Olary 
Wizantiýa imperatory Aleksios 
Komnenos kynlyk bilen Anadoly tarapyna geçirdi 
(1096-njy ýylyň Alp Arslan aýy). Mermer deňziniň 
kenaryna ýaýrap, ol ýerlerde hristian diýmän, 
musulman diýmän talaňçylyk we gyrgynçylyk edip, 
Iznige baran haçparazlara garşy şol döwürde Türkiýe 
Seljukly soltany Gylyç Arslan I dogany Dawut 
Arslanyň 
serkerdebaşylygynda 
goşun 
iberýär. 
Türkmenler olary dag geçelgelerinde, jülgelerde 
bukudan hüjüm edip, köpçülikleýin gyrdylar, bir 
bölegini ýesir aldylar (1096-njy ýylyň Ruhnama aýy). 
Haçparazlaryň diri galanlary bolsa Stambula gaçyp 
bardylar. Söweş usullaryndan we tilsimlerinden 
bihabar ýygyndan düzülen ilkinji haçparazlar ýörişiniň 
dargap 
gitmegi 
netijesinde, 
Ýewropada esasan 
şazadalardan we begzadalardan (gersoglardan) diş-
dyrnaklaryna çenli ýaraglanan, demirdonly esgerlerden 
düzülen täze goşuny alyp, ýörişe çykmalydygyna 
düşündiler. Bu haçly ýörişe serkerdebaşylyk eden 
şazadadyr begzadalar (gersoglar) şulardyr: 
1. Wermandios begzadasy Nýuges, Normandiýa 
grafy Robert we onuň ýegeni Flandr grafy Robert II; 
2. Aşaky Loren begzadasy Gudefroý Bowillon we 
onuň doganlary Eustaýk III, Bawudan Haýnaut II we 
olara goşulan ençeme garyndaşlary;

---

131 
3. Toronto häkimi Bohemund, dogany Roger, 
ýegeni Tankred, doganoglan agasy Sisiliýa patyşasy 
Roger we garyndaşlary;
4. Toulousyň grafy Raýmond Saýam Gilles IV, 
Papa Urban II wekili Adhemor, graf Rambaud de 
Oranže, Gaston de Bearn, Gerard de Russoliollan, 
Raýmond du Forez we beýlekiler. 
Düzgün-nyzamly we örän taýýarlykly goşun harby 
sungaty düýpli öwrenen jigitlerden (şowalýelerden) 
düzülipdi. Jigitler (şowalýeler) ýaşlykdan söweş 
tärlerini gowy öwrenip, sowut we beýleki agyr 
ýaraglary 
dakynyp, 
atly 
goşunyň 
hatarynda 
söweşýärdiler. Ynha, şeýle taýýarlykly esgerlerden 
düzülen goşunlar, ýokarda atlary agzalan serkerdeleriň 
ýolbaşçylygynda 1096-njy ýylyň ahyrlarynda dört 
ugurdan herekete geçdiler.
1. Demirgazyk Fransiýa tarapyndan Wermandois 
begzadasy Robertiň ýolbaşçylygynda beýleki goşunlar 
Italiýanyň, Dalmaçýanyň we Epiriň üsti bilen Stambula 
barmalydylar. 
2. Godefroi de Bouillon, dogany Baudouin II, 
Huges de Saint Paul we başgalaryň ýolbaşçylygyndaky 
güýçler demirgazyk Fransiýadan herekete girip, 
Germaniýa, Dunaý derýasynyň boýundan we 
Balkanlaryň üstünden Stambula barmalydylar. 
3. Bohemund we Tankrediň ýolbaşçylygyndaky 
günorta Italiýadaky normanlardan düzülen güýçler 
Adriatik deňzinden gämiler bilen Epire, ol ýerden-de 

---

132 
gury ýollaryň üsti bilen Trakýa we Stambula 
barmalydylar. 
Stambula ilki bilen begzada Huguýes geldi. Onuň 
bilen bile ýörişe goşulan esgerleriň köpüsi ýolda 
öldüler. Wizantiýa imperatory Aleksios Komnenos 
fransuz begzadasyny dabaraly garşylady. Imperatoryň 
islegi bilen begzada oňa wepalylyk antyny içdi. Ikinji 
bolup Godefroi geldi. Haçparazlar goşuny bir hepde 
Siliwrede ýaşan döwründe talaňçylyk edip, soňra 
Stambula 
gelip, 
galanyň düýbünde düşlediler. 
Imperator bilen aralarynda çykan düşünişmezlik soňra 
çözüldi we Stambula gelip, imperatora wepalylyk an-
tyny içdiler (1097-nji ýylyň Türkmenbaşy aýy). Şol 
ýylda iki begazada bilen gelen haçparaz goşunlary 
Wizantiýanyň gämileri bilen Anadola geçdiler. 
Mundan soň Bohemund, Flandr grafy Robert, Tulus 
grafy Raýmond we soňra Normandiýa begzadasy 
Robert Stambula geldi. Haçparazlaryň goşunynyň 
ählisi Anadolynyň kenar ýakalaryna geçirilenden soň, 
1097-nji ýylyň Magtymguly aýynyň başlarynda 
Türkiýe Seljukly döwletiniň paýtagty Iznigiň golaýyna 
gelip, şäheri gabadylar. Şäheriň örän berk galalary 
bardy. 
Demirgazykdan 
Bohemund, 
gündogardan 
Godefroi we german esgerleri, soňra Tulus grafy 
Raýmond esgerleri bilen gabawa goşuldy. Şol wagtlar 
Seljukly soltany Gylyç Arslan I Malatyýany almak 
ugrunda söweşip ýördi. Özlerinden birnäçe esse güýçli 
goşun tarapyndan gabalan seljuklylaryň goşunbaşysy 

---

133 
şeýle şertlerde söweşmegiň mümkin däldigi üçin 
haçparazlar bilen däl-de, Wizantiýanyň goşunbaşysy 
Butmites bilen Iznigi goýup gitmek barada gepleşikleri 
geçirmäge mejbur boldy. Ýöne Soltan Gylyç Arslanyň 
goşuny bilen Iznigiň ýakynlaryna gelendigi baradaky 
habary alanlarynda türkmen güýçleri goranyşdan 
hüjüme geçip, wizantiýalylary yza çekilmäge mejbur 
etdiler. Ahyrsoňunda Gylyç Arslan I köp sanly 
haçparazlar goşuny bilen Iznigiň öňündäki düzlükde 
mertlerçe söweşse-de, meýdan söweşini etmekden 
çekindi. Şäher 1097-nji ýylyň Oguz aýynyň 19-ynda 
baglaşylan ylalaşyga görä, wizantiýalylara berildi. 
Imperator 
Aleksios 
seljuklylaryň 
taşlap giden 
hazynasyny haçparazlaryň serkerdelerine berdi, ýöne 
şäheri talamaklaryna rugsat bermedi. Şeýlelikde, 
seljuklylaryň paýtagty Iznik Wizantiýanyň golastyna 
geçdi. Bu ilkinji üstünlikden soňra haçparazlara 
Anadolynyň ýollary giňden açyldy. Olar bäş hepdede 
Iýerusalimi basyp alarys diýip pikir edýärler. 
Haçparazlar 1097-nji ýylyň Oguz aýynyň 27-sine 
Iznikden Eskişähere tarap ýola düşdüler. Eskişähere 
çenli hiç hili garşylyk görmän, şäheriň daşyndaky 
sährada soltan Gylyç Arslanyň ýolbaşçylygyndaky 
seljukly goşunyň hüjümine duçar boldular. Öňden 
barýan Bohemundyň norman esgerleri seljukly 
atlylaryň yzygiderli çozuşlaryndan kynlyk bilen 
goranýardylar, ýöne yzlaryndan ýetip gelen naýzaly 
haçparaz esgerleri seljukly goşunynyň yza çekilmegine 

---

134 
getirdi (1097-nji ýylyň Oguz aýy). Çünki seljukly 
goşunlary haçparazlar ýaly demir donly we uzyn 
naýzalar bilen üpjün däldiler. Ikinji üstünlikden soň 
haçparazlar Konýanyň üsti bilen Çukuroba tarap 
ýörişlerini dowam etdirdiler. Türkmen güýçleri tara-
pyndan olara känbir garşylyk görkezilenokdy, diňe 
daglyk ýerlere çekilen seljukly goşunlary, aram-aram 
çapawulçylykly hereketler edýärdiler. Haçparazlar 
Çukuroba gelenlerinde bu ýerdäki ermeniler olara uly 
kömek etdiler. Godefroi de Bouillonyň dogany 
Baudouin esasy haçparazlar goşunyndan aýrylyp, 
Ermeni Torosyň elindäki Urfany basyp aldy we Orta 
Gündogarda ilkinji haçparazlar döwletiniň — Urfa 
graflygynyň düýbüni tutdy (1098 ýylyň Nowruz aýy).
Beýleki tarapdan bolsa haçparazlar toparyna 
degişli güýçler ýuwaş-ýuwaş ilerläp, Beýik Seljukly 
şadöwletiniň dikmesi Ýagysyýanyň häkimiýetindäki 
Antakyýany-da seljukly goşunlarynyň gijä galandygy 
sebäpli basyp aldylar (1098-nji ýylyň Oguz aýy). 
Şeýlelikde, haçparazlaryň serkerdeleri hasap edilýän 
Bohemund demirgazyk Siriýanyň iň möhüm galalaryň 
biri Antakyýada ikinji haçparaz döwletini – Antakyýa 
şazadalygyny 
gurdy. 
Haçparazlar 
Antakyýany 
eýelänlerinden 
soň, 
Iýerusalime 
tarap 
ýörişe 
başladylar. Bu maksat bilen Raýmond, Godefroi, 
Tankred, Flandr grafy Robert we Normandiýa grafy 
Robert Halaba tabyn Artah galasyny gabasalar-da, 
almagy başarmadylar. Antakyýa şazadasynyň maslaha-

---

135 
tyna eýerip, haçparazlar Ortaýer deňziniň kenary bilen 
günorta, Iýerusalime ýöriş etdiler. 1099-njy ýylyň 
Oguz aýynyň 3-üne Iýerusalimiň golaýyndaky Remle 
şäheri basyp alyndy. Olar Iýerusalime takmynan 50 km 
ýakynlaşdylar. Iýerusalim Müsür Fatymy döwletiniň 
golastyndady. Şäheriň häkimi 1096-njy ýylyň Gorkut-
Alp Arslan aýlarynda wezir Efdal tarapyndan belle-
nilen Iftihareddöwledi. Haçparaz güýçleri 1099-njy 
ýylyň Gorkut aýynyň 13-üne hüjüme geçdiler. Iki 
günläp dowam eden gazaply urşuň soňunda fatymylar 
şäheri haçparazlara bermäge mejbur boldular (1099-njy 
ýylyň Gorkut aýynyň 15-i). Maksatlary myrat tapan 
haçparazlar öz wagtynda Hezreti Omaryň «Hiç bir 
hristian öldürilmesin» diýen şahsy buýrugynyň tersine, 
goragsyz erkek, aýal we çagalardan ybarat 40000 
musulmany gylyçdan geçirdiler. Aslynda, bu olaryň 
hristianlyk ynançlaryna-da ters gelýärdi. Şeýlelikde, 
Iýerusalimde latyn döwletiniň ilkinji korollygy 
guruldy. 
Şäheriň dolandyryjysy edilip goýulan 
Godefroi şa adyny alman, Merkad-i Isanyň (Hezreti 
Isanyň mazarynyň) goraýjysy ady bilen korollygyň 
hökümdary boldy.
Umuman, birinji haçparazlar ýörişiniň ahyrynda, 
Gündogaryň syýasy ýagdaýy üýtgäp, Anadolynyň 
günbatary we günorta-günbatary seljuklardan alnyp, 
Urfada, Antakyýada we Iýerusalimde haçparaz döwlet-
leri guruldy.