Türkmenbaşy adyndaky türkmenistan milli golýazmalar instituty

RYZWAN — JENAHEDDÖWLE 
DÜŞÜNIŞMEZLIGI 
Damask Seljukly Döwletiniň hökümdary Dukak 
bilen bolan söweşden soň, mälik Ryzwan bilen weziri 
we atalygy Jenaheddöwläniň arasynda dartgynlylyk 
ýüze çykdy. Jenaheddöwle Reý söweşinden soň, 
Halaba gelip, Ryzwanyň hyzmatyna girip, döwlet 
işlerini başarjaňlyk bilen alyp barypdyr, ýüze çykan 
içeri we daşary meselelerinde elmydama Ryzwanyň 
ýanynda orun alypdyr we onuň iň bir ynamdar adamy 
bolupdyr. Bu düşünişmezligiň sebäbi barada degişli 
çeşmelerde 
aýdylmasa-da, 
köne 
duşmany 
Ýagysyýanyň we Halap batynylarynyň ony Ryzwana 
ýamanlan bolmaklary mümkin diýip çaklamak 
mümkindir. Şunlukda, Halapda janyna howp abanýan-
dygyna aňan Jenaheddöwle bir gije assyrynlyk bilen 
aýalyny (Ryzwanyň ejesini), ýakynlaryny we özüne 
degişli esgerlerini alyp, Halapdan çykyp özüne berlen 

---

124 
yktalardan biri bolan Humusa gitdi. Onuň bu ýerdäki 
naýyby emir Garaja şäheri we galany tabşyrdy. 
Şeýlelikde, Jenaheddöwle Humusda Halap Seljukly 
Döwletinden aýry, ýöne hukuk taýdan seljuklylara 
tabyn beglik esaslandyrdy. Jenaheddöwle wezirlikden 
aýrylyp, Halapdan çykyp gidensoň, Antakyýa walysy 
Ýagysyýan wagt ýitirmän Ryzwanyň ýanyna gelip, 
onuň bilen ýaraşdy we ýene-de onuň hyzmatyna girdi. 
Ol döwletiň raýat we harby işlerini dolandyrmaklygy 
öz üstüne aldy. Hatda Ryzwan onuň gyzy Çeçek 
hatyna öýlendi. Şeýlelikde, Ýagysyýan Ryzwan bilen 
ysnyşykly gatnaşyp başladylar.
FATYMYLAR BILEN GATNAŞYKLAR 
Iýerusalimi eýelän Müsür fatymylary harby 
nukdaýnazardan tutuşlygyna Siriýany we Palestinany 
ele geçirip bilmändikleri sebäpli, ol ýerleri ruhy taýdan 
eýelemek maksady bilen wagyz işlerine girişdiler 
(1097-nji ýyl). Fatymy halypasy Mustagly mälik 
Ryzwana ýörite ilçi toparyny iberip, şeýle teklip 
beripdir:
1. Fatymy halypalygyna tabyn bolmak; 
2. Golastyndaky ülkelerde sünni hutbasynyň 
deregine şaýy hutbasyny okatmak, hutbada ilki 
Mustagly, soňra weziri Afzal we ondan soň öz adyny 
(Ryzwanyň) aýtmak; 

---

125 
3. Eger ýokardaky şertleri ýerine ýetirse, onda oňa 
maliýe we harby taýdan goldaw bermek hem-de tutuş 
Siriýa häkim bolmagy üçin ähli çäreleri geçirmek.
Mälik 
Ryzwan 
Fatymy 
halypasynyň 
bu 
tekliplerini alanda, şaýy münejjimi Esadyň täsirinde 
eken. Mundan başga-da ol gardaşy Dukagyň elindäki 
Damasky doly eýelemegi, Halaby taşlap Humusa giden 
we ol ýerde ýarym özbaşdak beglik guran öňki weziri 
Jenaheddöwlä garşy has güýçlenmegi göz öňünde 
tutup, fatymylaryň tekliplerini kabul etdi. Şunlukda, ol 
Halapdan başlap, öz golastyndaky ähli ülkelerdäki 
metjitlerde sünni hutbasyny ýatyryp, şaýy hutbasyny 
okatmaga başlady. Şeýlelikde, Siriýa we Palestina 
Seljukly döwletiniň Halap şahasy Müsür fatymy 
halypalygyna, maddy we ruhy taýdan baglanyp, tabyn 
ýagdaýa geldi we türkmen taryhynda ilkinji gezek bir 
seljukly hökümdary şaýy fatymy halypalygynyň 
tabynlygyna 
girdi. 
Seljuklylar 
taryhynyň dürli 
döwürlerinde, käbir seljukly nesilşalygyň agzalary we 
käbir emirler Müsür fatymylary bilen gepleşik geçiren 
hem bolsalar, olaryň hiç biri iş ýüzünde amala 
aşmandy. Mälik Ryzwan muny durmuşa geçiren ilkinji 
we iň soňky seljukly hökümdary hökmünde taryha 
girdi. Ýöne Ryzwanyň bu çözgüdine ähli sünni yslam 
ülkeleriniň garşylygy gijikmedi. Ynha, Ryzwanyň iň 
ýakyn dostlary Ýagysyýan we Sökmen Halaba gelip 
«Sünni 
musulmanlaryň 
garşysyna 
edilen 
bu 
hereketinden derrew el çekmegini» talap etdiler we ony 
ýazgardylar. Aýratyn hem Apbasy halypasy Muztazhyr 

---

126 
Billah, Beýik seljukly döwletiniň soltany Berkýaryk 
we beýleki musulman ülkeleriň hökümdarlary hem 
Ryzwany ýazgarmakdan çetde galmadylar. Şol sebäpli 
Mälik Ryzwan dört hepde dowam eden şaýy fatymy 
halypasynyň adyna okalan hutbany ýene-de Apbasy 
halypalygynyň we Beýik seljukly döwletiniň adyna 
okatmaga mejbur boldy (1097-nji ýylyň Ruhnama 
aýy). Şeýle hem, ilkibaşda, Apbasy halypasy we 
Seljukly soltany bolmak bilen ähli musulman 
ülkeleriniň hökümdarlaryna ýeke-ýeke hat ýazyp, 
olardan ötünç sorady.