Türkmenbaşy adyndaky türkmenistan milli golýazmalar instituty

III BÖLÜM 
 
TUTUŞYŇ DÖWRI 
 
Wezipä bellenmegi, alyp baran işleri we
döwlete häkim bolmagy 
 
Öň belläp geçişimiz ýaly soltan Mälik şa Atsyz 
Kair söweşinde ölendir öýdüp, Genje Seljuk walysy 
Täjeddöwle Tutuşy «dolandyryşy ele alyp, basyp 
alyşlary tamamlamak» üçin Siriýa häkim belläpdi. 
Mälik şa oňa öňden bäri taslanylýan «Müsüri we 
Magryby hem basyp almak» wezipesini ýükleýär 
(1077-1078-nji ýyllar). Şeýle hem Soltan Tutuşyň 
tabynlygyna tanymal Seljuk emirlerinden Afşin, 
Sandak, Demleç ogly Mehmet, Totyogly, Serheňogly, 
Türkmenogly we Aýtegin ýaly türkmen emirlerini, 
Seljuk dikmesi Mosul emiri Şerefeddöwle Müslimi 
berip «Goşunlary bilen bile Tutuşyň golastyna 
girmeklerini» buýurýar. Soltanyň «Siriýa häkim 
bellenendigi» buýrugyny alan Tutuş derrew Genjeden 
çykyp Siriýa ugrady. Ýöne ol Diýarbekir sebitlerine 

---

72 
gelende Atsyzyň Kair söweşinde wepat bolmandygyny 
eşiden dessine ýagdaýy Mälik şa habar berdi. Şol 
sebäpli soltan ýene bir perman çykaryp Demirgazyk 
Siriýanyň dolandyrylyşyny türkmenleriň eline bermek 
üçin Tutuşy bu sebitiň häkimi wezipesine belledi. 
Soltanyň ikinji permanyny alan dessine Tutuş 
Demirgazyk Siriýa gelip şol töweregiň ähmiýetli 
galalaryndan Menbiji eýeledi. Şondan soň özüne 
goşulan Müslim bilen Mirdasogullary emiri Sabygyň 
golastyndaky Halabyň «özüne tabşyrylmagyny» talap 
etdi. Ol talabynyň ret edilendigi üçin şäheri gabady 
(1078-nji ýyl). Ýöne ýanyndaky Müslimiň öz 
milletinden bolan Sabyga garşy çynlakaý söweş alyp 
barmazlygy, hatda onuň bilen Tutuşyň garşysyna 
gatnaşyk etmegi netijesinde Halap üç aýlap gabawda 
saklansa-da alnyp bilinmedi. Ahyrsoňunda, Müslimiň 
ikiýüzlülügini ýüze çykaran Tutuş ony ýanyndan 
kowdy. Şeýlelikde, Müslim, goşunyny alyp Mosula 
gitmek üçin Seljuk goşunyndan aýryldy. Hatda ol 
ýanyndaky azyk-owkatlary we ýarag enjamlaryny 
Halaba Sabyga ibermekden hem çekinmedi. Şeýle hem 
Müslim Tutuşyň goşunyndaky beýleki araplary 
Sabygyň tarapyna geçmäge yrdy. Bulardan başga-da 
Tutuşa ýarag we azyk kömegini alyp gelýän Türkmen 
begini talatdy. Müslimiň ikiýüzliligi üçin goşuny 
azalandan soň Tutuş Halabyň gabawyndan çekilip 
Diýarbekir töweregine geldi. Şol wagtlar Müslim 
Tutuşa garşy Diýarbekir Merwanogullary emiri bilen 

---

73 
dil birikdirdi. Tutuş bu hadysalary Mälik şa ýetirýär. 
Köp wagt geçmänkä, Tutuşyň ýanyndaky emir 
Aýtegini ýanyna çagyryp, «bolup geçen wakalar we 
Müslimiň özüni alyp barşy» hakynda maglumat aldy 
(1078-1079-njy ýyllar). Şeýlelikde, Tutuşyň ilkinji 
synanyşygy 
başa 
barmady. 
Ol 
Diýarbekir 
töwereklerinde gyşlap, ýaz çykan dessine Demirgazyk 
Siriýa ýöredi. Ýöne bu gezek ol öňki edişi ýaly etmän, 
sebitdäki galalara hüjüm etdi; aradan köp wagt 
geçmänkä, Menbiji täzeden eýeledi we Faýa, Deýr, 
Buzaga, Azat, Jibrin, Kurastaýa galalaryny alyp ol 
ýerlerde öz esgerlerini goýdy. Özüne garşy çykan 
Kilabogullary taýpasynyň goşuny bilen hem çaknyşdy. 
Onuň yzyndan bolsa Tutuş, ikinji gezek Halaby 
gabady. Ýöne şol wagtlar Fatymylaryň gysajyna düşen 
Atsyzyň çagyrmagy bilen, gabawy aýryp ýanyna 
meşhur türkmen emiri Afşin begi alyp Damaska 
hereket etdi. Gysga wagtyň içinde, öň beýan edişimiz 
ýaly, Atsyzy ýok eden soň, Damaska şeýle hem 
Siriýanyň we Palestinanyň ähli şäherlerdir galalaryna 
aňsatlyk bilen eýe boldy (1079-njy ýyl). Damaskdaky 
döwlet hazynasyny haýryna geçiren Tutuş, galalardaky 
we diňlerdäki esgerleriň ýerine öz esgerlerini goýdy. 
Ondan soň ol ser-sepil güne düşen Damask halkyny 
adyllyk bilen dolandyrmaga başlady, diwarlaryň 
ýykylan ýerlerinde abatlaýyş işlerini geçirdi, täze-täze 
ymaratlar gurmaga başlady, ýollaryň we düşelgeleriň 
howpsuzlygyny gorady, söwda kerwenleri hereket 

---

74 
edip, ekinler ekdirdi. Şeýlelikde, asuda durmuşyna 
gowşan şähere göçüp gidenler gaýdyp geldi. Aradan 
köp wagt geçmänkä, bir bölek goşun iberip 
Palestinanyň 
paýtagty 
Iýerusalimi 
Atsyzyň 
naýyplaryndan aldy, şeýle hem Palestinanyň beýleki 
şäherleridir galalary Tutuşa tabyn boldular. Şunlukda, 
öň Gurly beg tarapyndan Palestinada esaslandyrylan 
kiçeňräk türkmen begligi, Atsyz tarapyndan Siriýadaky 
we Palestinadaky şäherlerdir galalaryň basylyp 
alynmagy bilen Siriýa we Palestina Seljuk döwletine 
öwrüldi, bu döwletiň başyna bolsa Seljuk asylzadasy 
Tutuş geçdi.
Siriýa we Palestina Seljuk döwleti, Beýik seljukly 
döwletine tabyndy we döwleti esaslandyran Atsyz 
döwründe bu ugurda hiç hili mesele ýüze çykarmady. 
Ýöne soltan Mälik şa aradan çykýança (1092-nji ýyl) 
Mälik derejesini göteren Tutuşyň 1085-nji ýyldan bäri 
özüne tabyn — Artyk we Mosulyň emiri Müslim bilen 
gizlin gatnaşyk edendigi bellidir. Bular ylalaşyk 
baglaşyp, sünni Bagdat halypalygy bilen gatnaşygy bes 
edip, şaýy Müsür fatymy halypalygyna birleşmegi 
karar edýärler. Bu ylalaşyk durmuşa geçmedik hem 
bolsa ol döwürdäki Türkmen-Yslam älemi üçin 
hakykatdan-da üýtgeşik bir ýagdaýdy. Bu ylalaşyga 
laýyklykda, Tutuş özüniň tabyn bolan Beýik seljukly 
döwletiniň däl, eýsem şaýy Müsür fatymy 
halypalygyna bagly ýaňy esaslandyrylan syýasy 
gurluşyň Beýik Soltany bolmaklyga razy boldy. Ýöne 

---

75 
bu ylalaşyklar kagyz ýüzünde galdy, Tutuş hiç wagt 
özüniň tabyn bolan Beýik Seljuk döwletine garşy 
haýsydyr bir harby hereketi gurnamady we soltan 
Mälik şa bolan tabynlyk derejesini bozmady. Bu 
bileleşik, ony esaslandyranlardan biri bolan Müslimiň 
Süleýmanşa tarapyndan çym-pytrak edilmegi we 
öldürilmegi bilen öz-özünden dargap gitdi.