Türkmenistanyň Bilim ministrligi

1892 we 1898-nji ýyllaryň halk gozgalaňlary 
Patyşa Russiýasynyň baknalyk we halka garşy syýasaty 
ýerlerde synpy gapma-garşylyklaryň ýitileşmegine getiripdir. 
XIX asyryň 80-nji ýyllaryň ahyrlarynda we 90-njy ýyllaryň 
başlarynda hususy ýerler iri han-begleriň we söwdagärleriň 
ellerinde jemlenipdir. Bu bolsa, az ýerli we ýersiz daýhanlaryň 
sanynyň artmagyna getiripdir. 
Fergana jülgesinde pagtanyň köpçülikleýin ekilmegi 
netijesinde azyk we ot-iýmlik ekinleriniň ekilmeginiň düýpli 
kemelmegine getiripdir. Netijede, azyk önümleri gymmatlap 
başlapdyr. 1890-njy ýyldan 1894-nji ýyllar aralygynda çöregiň 
nyrhy iki ýarym esseden gowrak ýokary galypdyr. Pagtaçylygyň 

---

131 
ösmegi 
netijesinde 
oba 
hojalygyna 
söwda-süýthorluk 
kapitalynyň aralaşmagyna getiripdir. Bu bolsa, daýhanlaryň 
köpçülikleýin ýagdaýda süýthorlara bakna bolmagyna mejbur 
edipdir. 
Daýhanlaryň çykgynsyz ýagdaýa düşmeginden peýdalanyp, 
alyp-satarlar (jerçiler), olaryň hasylny ujypsyz nyrhdan 
alypdyrlar. XIX asyryň 90-njy ýyllarynda patyşa häkimiýetiniň 
salgyt syýasaty hem daýhanlaryň durmuş derejesini has hem 
kynlaşdyrypdyr. Daýhanlar her desýatina pagta üçin goşmaça 
salgyt tölemeli bolupdyrlar. 
Agyr sosial we milli baknalyk ezişi halkda nägileligiň 
ösmegine we halk köpçüliginiň ezijilere garşy göreşe 
başlamagyna getiripdir. Özbegistanyň dürli etraplarynda halk 
köpçüliginiň hereketlendiriji güýçleri bolup daýhanlar we şäher 
garyplary çykyş edipdirler. XIX asyryň ahyrynda bolup geçen 
esasy wakalaryň biri hem 1892-nji ýylda Daşkentde başlanan 
"mergi topalaňy" adyny alan gozgalaňdyr.
Mergi keseli we oňa garşy çäklendirilen çäreleriň 
geçirilmegi gozgalaň üçin, Daşkendiň ilatynyň arasynda 
nägileligiň döremeginiň diňe daşarky bahanasy bolupdyr. 1892-
nji ýylyň mart aýynda mergi keseli Kabulda we Hyratda peýda 
bolupdyr. Şol ýylyň 1-njy iýunynda ol Samakant welaýatynyň 
Jyzak uýezdinde bellige alnypdyr. 7-nji iýunda Daşkent 
şäherinde mergi keseli bilen ilkinji näsaglar hasaba alnypdyr. 
Şäheriň dolandyryjy toparlary mergi keseliniň öňüni almak 
maksady boýunça birnäçe çäreleri geçiripdirler. 20-nji iýunda 
köne Daşkent şäheriniň ilaty metjitlere ýygnanyp mergi keseline 
garşy çäklendirilen çäreleri üýtgetmegi talap edipdirler. 
Deputatlar saýlanylyp, gollar ýygnalypdyr. Emma şäher 
häkimiýetine tarap iberilen ýüzlenme başa barmandyr. Çünki, 
halk köpçüligi ondan öňürdip, aç-açan çykyşa başlapdyr. 

---

132 
1892-nji ýylyň 24-nji iýunyna geçilýän gije şäher ilatynyň 
uly topary şäher dolandyryşyna tarap ugrapdyrlar. Olar şäher 
aksakaly Ma-Ýakuby wezipesinden aýyrmagy we özlerine 
bermegi talap edipdirler. Şäher naçalnigi Putinsew olaryň 
talaplaryny ýerine ýetirmekden ýüz öwrüpdir we ýaraglanan 
esgerleri çagyryp, topalaňçylaryň garşysyna ot açdyrypdyr. 
Resmi maglumatlara görş, ona golaý adam öldürilipdir. 
Gozgalaň basylyp ýatyrylandan soňra Daşkendiň ähli 
dolandyryjy topary çalşyrylypdyr. Polkownik Putinsew, ähli 
aksakallar we kazylar wezipelerinden daşlaşdyrylypdyr. 
Gozgalaňa gatnaşanlar boýunça geçirilen derňew işleriniň 
netijesinde altmyş adam suda berilipdir. Harby-okrug sudy sekiz 
adamy ölüm jezasyna höküm edipdir, üç adamy sürgüne, on 
ýedi adamy bolsa, harby-düzediş işlerine iberipdir. 
Soňrak bolsa, bu höküm has ýumşadylyp, ölüm jezasyna 
höküm edilenler dürli möhletler bilen türmelere iberilipdir. 
1892-nji ýylyň Daşkent gozgalaňy boýunça ýumşaklyk edilen 
hem bolsa, patyşa hökümetiniň ýerlerde halk köpçüliginiň 
çykyşlaryndan rehimsiz öç alynjakdygyny görkezipdir. 
1898-nji ýylda "Andijan gozgalaňy" ady bilen tutuş 
Fergana jülgesini öz içine alan ýerli ilatyň uly hereketi bolup 
geçýär. Gozgalaňa esasan hem Fergananyň obalarynyň we şäher 
etekleriniň 
zähmetkeş 
daýhanlary 
hem-de 
maldarlary 
gatnaşypdyrlar. 
Gozgalaň 1898-nji ýylyň 17-nji maýynda Minktepa 
obasynda başlanýar. Gozgalaňçylar ilkibaşda iki ýüz atlydan 
ybarat topar döredýärler. Tiz wagtda olara beýleki obalardan 
hem ýüzlerçe adamlar goşulypdyrlar. Iki müň adama barabar 
bolan gozgalaňçylar uýezd merkezi bolan Andijana tarap 
ugrapdyrlar. Şähere girip olar patyşa goşunlarynyň harby-
kazarmalaryna çozupdyrlar. Atyşyklaryň gidişinde iki tarapdan 

---

133 
hem ýitgiler bolupdyr. Soňra patyşa goşuny şäheri gabapdyr we 
gozgalaňçylar pytradylypdyr. 
Emma 
gozgalaňyň uçguny diňe bir Özbegistanyň 
etraplarynyň we şäherleriniň köpüsini öz içine almak bilen 
çäklenmän, eýsem ol Gazagystanyň günorta ýerlerini hem öz 
içine alypdyr. Patyşa Russiýasy uly kynçylyk bilen gozgalaňy 
basyp ýatyrypdyr. Derňewleriň gidişinde 777 adam tutulypdyr. 
Olaryň ýarysyndan gowragy Sibirde işlemek üçin sürgün 
edilipdir. Galanlary bolsa, dürli möhletler bilen tussag edilipdir. 
Gozgalaňa ýerli ilatyň dürli sosial gatlaklarynyň wekilleri 
gatnaşypdyrlar. XIX asyryň ahyrlarynda Özbegistanda bolup 
geçen 
halk 
köpçüliginiň 
çykyşlary 
özakymlaýyn, 
gurmaçylyksyz häsiýete eýe bolup, ol rehimsizlik bilen baslyp 
ýatyrylypdyr. Gozgalaňçylaryň feodallara we baknalyga garşy 
göreşi patyşa Russiýasyna garşy uly urgy bolupdyr.