Türkmenistanyň Bilim ministrligi

IV BÖLÜM 
Özbegistan XIX asyryň ikinji ýarymynda we XX asyryň 
başlarynda 
 
Patyşa Russiýasynyň Özbegistanyň ýerlerine harby ýörişi 
XIX asyryň ikinji çärýeginde Russiýada kapitalizmiň ösüşi, 
ilkinji nobatda nah mata senagatynyň ösmegi patyşa 
Russiýasyny ol senagat üçin çig mal çeşmesini gözlemäge 
mejbur edipdir. Rus senagaty we söwda buržuaziýasy patyşa 
Russiýasyny pagta çig malyny edinmek üçin Merkezi Aziýa 
garşy harby hereketleri başlamaga mejbur edipdir. 
Patyşa hökümeti bolsa öz gezeginde Merkezi Aziýa täze 
ýerleri eýelemek bilen Russiýanyň içindäki synpy garşylyklary 
gowşatmagy göz öňünde tutupdyr. 1861–nji ýylda patyşa 
Russiýasynda geçirilen daýhanlar reformasy ýurtda iri 
kapitalistik senagatyň ösmegine şert döredipdir. Russiýada 
kapitalizm "çuňlugyna" däl-de "giňligine" ösüpdir. Şoňa görä-
de Russiýanyň Merkezi Aziýany basyp almagynyň rus 
buržuaziýasy we pomeşikleri üçin birinji derejeli ähmiýeti 
bardy. 
1853-nji ýylda ilkinji harby hereketler başlanypdyr. Şol ýyl 
patyşa goşunlary Kokant galasyny eýeläpdirler. Onuň ýerinde 
Fort Perogskiý berkitmesini dikeldipdirler. 1864-nji ýylda 
general Werewkiniň goşuny Türküstana çenli baryp 
ýetipdir.1864-nji ýylyň oktýabr aýynda rus goşunlary 
kokantlylaryň garşylyk görkezmegine garamzdan Çimkent 
şäherini alypdyrlar.Ýokarda agzalan ýerleriň basylyp alynmagy 
Syrderýa we Sibir çäklerini birleşdirmäge mümkinçilik beripdir. 
Patyşa 
hökümeti ähli berkitmelerden, ýagny Çu 
derýasyndan Syrderýasynyň kenaryndaky Ýaňykurgan galasyna 
çenli aralykdaky berkitmelerden täze çäk döredilip, ol 
Täzekokant adyny alypdyr. 1865-nji ýylda Syrderýa we 

---

129 
Täzekokant çäklerinden Türküstan welaýaty döredilpdir. Bu 
welaýat Orenburg general-gubernatorlygyna degişli bolupdyr. 
Türküstanyň harby gubernatorlygyna general maýor Çernýaýew 
bellenilipdir. 
Ol 1865-nji ýylyň maý aýynda Daşkende bolan hüjüme hem 
ýolbaşçylyk edipdir. Şäheri goraýjylar güýçli garşylyk 
görkezseler hem Çernýaýewiň goşuny Daşkendi basyp alypdyr. 
1866-njy ýylda bolsa. Buhara garşy harby hereketler 
başlanypdyr. 
Patyşa goşuny Irjaryň eteginde emiriň goşunyny derbi-
dagyn edip, soňra Hojenti, Ura-Tübäni, Jyzagy, Ýaňykurgan 
galasyny alypdyrlar. Kokant hanlygynyň Buharadan arasy 
kesilipdir.
1867-nji ýylda patyşa Russiýasy tarapyndan gazak 
sähralyklaryndan, Kokant we Buhara hanlyklaryndan basylyp 
alnan ýerleri birleşdirilip Türküstan general-gubernatorlygy 
döredilipdir. Onuň merkezi Daşkent şäheri bolupdyr. 
Gubernatorlyk ilkibaşda iki welaýatdan, birinjisi merkezi 
Daşkent şäheri bolan Syrderýa welaýatyndan we ikinjisi bolsa, 
merkezi Wern şäheri bolan Semireçýe welaýatyndan ybarat 
bolupdyr. 
General-gubernatorlyk bilen birlikde Türküstan harby 
okurgy hem döredilipdir. Ilkinji general-gubernator we okurgyň 
baş 
serkerdesi 
edilip, 
general-adýutant 
K.P.Kaufman 
bellenilipdir. General K. P. Kaufman Kokant hany Hudaýar 
bilen parahatçylyk şertnamasyny baglaşyp, 1868-nji ýylda 
Buhara emirligine garşy harby hereketlerini dowam etdiripdir. 
Şol ýylyň maý aýynda rus goşuny ilki bilen Samarkandy, 
soňra bolsa Ketdekurgany alypdyr. 1868-nji ýylyň iýun aýynda 
Zirabulak belentliginde aýgytly söweşiň gidişinde Buhara 
emiriniň goşuny dargadylýar. 1868-nji ýylyň 28-nji iýulynda 
Buhara bilen Russiýanyň arasynda parahatçylyk şertnamasyna 

---

130 
gol çekilýär. Şertnama laýyklykda Zirabulakda basylyp alnan 
ýerler Russiýa birikdirilipdir. Netijede, basylyp alnan ýerleriň 
hasabyna Türküstan general-gubernatorlygynyň düzüminde 
Zerewşen okrugy döredilipdir. 
1873-nji ýylyň 18-nji sentýabryndaky şertnama boýunça 
Buhara Russiýanyň protektoratlygyny ykrar etmeli bolupdyr we 
oňa daşary ýurt döwletleri bilen özbaşdak gepleşikleri geçirmek 
gadagan edilipdir. Soňrak bolsa, emirlikde hemişelik Rus 
syýasy agentligi döredilipdir. 1873-nji ýylda rus goşuny Hywa 
hanlygyna ýöriş edýär. 
Hywa hanlygyna üç tarapdan-Daşkentden, Orenburgdan we 
Kawkazdan ýöriş edilipdir. 1873-nji ýylyň awgust aýynda 
patyşa goşuny hanlygyň paýtagty Hywa şäherini eýeleýär. 
1873-nji ýylyň 12-nji awgustynda baglaşylan parahatçylyk 
şertnamasyna laýyklykda Hywa hany Russiýanyň wassalyna 
öwrülipdir we özbaşdak daşary syýasy gatnaşyklary 
geçirmekden mahrum bolupdyr. Hanlygyň ýerleriniň bir bölegi 
ýagny Amyderýanyň sag kenary Russiýa geçirilip, ol ýerde 
Amyderýa bölümi döredilipdir.