Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Kokant hanlygy 
Kokant hanlygy XVIII-XIX asyrlarda merkezi Aziýadaky 
feodal döwletdir. XVIII asyryň II ýarymynda Fergana jülgesine 
göçme taýpalaryň birnäçe gezek çozuş etmekleri, şeýle hem 
ýagdaýy agyr ülkäniň durmuşyny has hem kynlaşdyrypdyr. 
XVIII asyryň 60-njy ýyllarynda Fergana, Namangan, Kokant, 
Margelan, Andijan ýaly böleklere bölünipdir. Olaryň hersiniň 
başynda biri-birine garaşsyz özbaşdak hökümdarlary durupdyr. 
Olaryň arasyndaky göreşiň gidişinde Kokant begliginiň roly has 
ýokary galyp başlapdyr. 
Kokant begliginiň başynda özbekleriň Miň dinastiýasyndan 
bolan Irdanabiýa durupdyr. Bu döwürde Kokant hökümdarlary 
Fergana jülgesindäki häkimiýeti basyp alyp, harby güýç bilen 
goňşy etraplaryň hasabyna öz territoriýasyny giňeltmek ugrunda 
çalşypdyr. Dinastiýasyny esaslandyryjy Şahruk beg 1710-njy 

---

120 
ýylda Buhara emirligine garşy uly bolmadyk özbaşdak döwleti 
döredipdir. Onuň agtygy Ýodan begiň (takmynan 1774-nji 
ýylda ölen) häkimlik süren döwründe Andijan, Namangan, 
Margelan we Kokant ýerlerini birleşdirýär. 
Kokant hanlygy Buharadan gurtarnykly bölünip aýrylýar. 
Alymyň (1800-1809), Omaryň (1809-1822), Muhammet 
Alymyň (1822-1842) hanlyk süren döwründe Kokant hanlygy 
has hem güýçlenýär. Kokant hanlygyna Daşkent, Hojaent, 
Karategin, Darwas, Kulab, Alaý şäherleri birleşdirilýär. Kokant 
hanlygy gazak mülkleri bilen araçäkleşýän ýerlerde uly 
berkitme galalarynyň ençemesini gurdurýar. 
Kokant hanlygynyň uly şäherlerinde senetçilik önümçiligi, 
ylaýta-da ýüpek, nah mata dokamak ösýär. Oba hojalygynda, 
esasan, gowaça we şaly ekilýär. 1839-njy we 1841-1842-nji 
ýyllarda Buhara emiri Kokant hanlygyna güýçli zarbalar urup 
onuň birnäçe welaýatlaryny basyp alýar. Alym hanyň 
doganoglany Şiraly hana (1842-1845) Kokant hanlygynyň 
ýerlerinden Buhara çinowniklerini kowmak başardýar. 
XIX asyryň ortalarynda patyşa Russiýasy tarapyndan 
Merkezi Aziýa basylyp alynmaga başlanýar. Rus goşunlary 
1865-nji ýylda Daşkendi, 1866-njy ýylda Hojaendi basyp alýar. 
1873-1876-njy ýyllarda Kokant hanlygynda bolan gozgalaň 
hanlygy ep-esli derejede gowşadýar. Kokant gozgalaňy çarwa 
gyrgyzlaryň Hudaýar han tarapyndan salynýan salgytlaryň 
çensiz artmagyna we umuman feodalçylyk zuluma garşy 
hereket hökmünde başlanýar. 
Gozgalaň ilki 1874-nji ýylda ýatyrylýar. 1875-nji ýylda 
täzeden möwç alan gozgalaňa molla Ishak Hasan ýolbaşçylyk 
edýär. Muňa hanyň syýasatyndan närazy bolan ruhanylar, 
feodallar hem goşulýarlar. Emma bu ýagdaý gozgalaňyň 
halkylyk häsiýetini üýtgedip bilmeýär. Sebäbi, gozgalaňyň 
hereketlendiriji güýji giň halk köpçüligidi. Hudaýar hanyň 

---

121 
harby serkerdeleriniň oňa garşy guran dildüwşügi gozgalaňyň 
öwrülişik döwri bolýar. 
Dildüwşüge harby serdarlar, hanyň ogly Nasreddin beg 
(Andijanyň hökümdary) we onuň dogany Myrat beg 
(Margelanyň hökümdary) goşulýarlar. Soňra olar özleriniň ähli 
harby güýçleri bilen Polat begiň baştutanlygyndaky 
gozgalaňçylaryň tarapyna geçýärler. Hudaýar han kömek sorap 
Türküstanyň general-gubernatoryna ýüz tutýar. 
Özi bolsa, 1875-nji ýylda Daşkende gaçýar. Türküstan 
general-gubernatory K.P. Kaufman bilen gizlin gepleşige başlan 
we Rus imperiýasynyň wassalygyny kabul eden Nasreddin beg 
han diýlip yglan edilýär. Nasreddin hanyň bu dönüklik syýasaty 
Kokant gozgalaňyna gatnaşyjylaryň diňe bir hana däl, eýsem 
patyşa Russiýasyna garşy hem täze çykyşlarynyň ýokary 
göterilmegine getirýär. Gozgalaňçylar Nasreddin derek Polat 
begi han diýip yglan edýärler. 
Olar başga-da ençeme üstünlikler gazanýarlar. Emma 
1876-njy ýylyň ýanwar-fewral aýlarynda rus goşunlary 
gozgalaňçylary uly ýeňlişe sezewar edýärler. 1876-njy ýylyň 
19-njy fewralynda Kokant hanlygy ýatyrylýar we onuň deregine 
Russiýa imperiýasynyň Türküstan general-gubernatorlygynyň 
düzümine girýän Fergana welaýaty döredilýär. Soňra 
gozgalaňçylaryň baştutany Polat han tussag edilýär we 1876-njy 
ýylyň martynda asylyp öldürilýär.