U n w Mustaqil O'zbekiston davlatining 1 b u b

Uyushma —  t u r d o s h kasbga ixtisoslashgan  k o r x o n a l a r n i n g 
paychilik asosida tuzilgan ixtiyoriy birlashmasi.  U y u s h m a xo'jalik 
hisobiga asoslanib, ilmiy-texnik, tijorat, ijtimoiy ishlab  c h i q a -
rish va iqtisodiy masalalarni birgalikda hal qilish  u c h u n tashkil 
etiladi.  U y u s h m a n i muassislar kengashi boshqaradi. Muassislar 
k e n g a s h i  u y u s h m a  b o s h q a r u v i n i  t u z a d i  v a  u y u s h m a raisini 
saylaydi.  I s l o h o t  y i l l a r i d a O'zbekistonda  , , 0 ' z a v t o s a n o a t " , 
, , 6 ' z e l t e x s a n o a t " ,  , , 0 ' z k i m y o s a n o a t " ,  , , 0 ' z b e k i p a g i " , 
,,0'zagromashservis", ,,0'zqurilishmateriallari", ,,0'zbeksav-
do", ,,0'zoziqovqatsanoat", ,,0'zgo'shtsutsanoat", ,,0'zyog'-
moytamakisanoat", ,,0'zparrandasanoat", ,,0'zbekbirlashuv", 
,,0'zbekcharmpoyabzal" va  b o s h q a uyushmalar tashkil etildi va 
faoliyat yuritmoqdalar. 
Konsern — ilmiy-texnikaviy va ishlab chiqarish funksiyala-
rini markazlashtirish asosida  h a m k o r l i k d a faoliyat ko'rsatadigan, 
shuningdek investitsiyaviy, moliyaviy va tashqi iqtisodiy faoli-
yatni amalga oshiradigan, korxonalarga xo'jalik hisobida xizmat 
ko'rsatishni tashkil etadigan  k o r x o n a l a r n i n g ko'ngilli birlash-
140 

masi. Konsern tarkibiga kirgan korxona va tashkilotlar orasida 
o'zaro korporatsiyalashgan turg'un aloqalar mavjud  b o i i b , ular 
konsern rivoji  y o i i d a  u m u m i y - m o l i y a v i y resurslardan, yagona 
ilmiy-texnik  i m k o n i y a t l a r d a n  m u s h t a r a k foydalanadilar.  K o n -
sern, qoidaga  k o ' r a , ishlab chiqarish belgilariga qarab tuziladi va 
yagona xo'jalik majmuyi sanaladi.  R e s p u b l i k a m i z d a ,,0'zsuv-
qurilish" va „Qizilqumnodirmetalloltin" davlat  k o n s e r n l a r i , 
,,0'zavtoyo'l"
 va
 ,,0'zfarmsanoat"
 davlat-aksiyadorlik  k o n s e -
rnlari kabilar tashkil etildi va faoliyat  k o ' r s a t m o q d a l a r . 
Korporatsiya
 — mulkchilikning  b a r c h a shakllaridagi  k o r x o n a -
larning aksiyadorlik asosidagi ko'ngilli birlashmasi. Korporatsiya 
tarkibiga kirgan korxonalar ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy 
kooperatsiya orqali  o ' z a r o bog'lanadilar. Shu bilan korporatsiya 
investitsiyaviy  s a r m o y a n i n g  j a m l a n i s h i g a  h a m  y o r d a m beradi. 
F a o l i y a t i n i n g  t i j o r i y l i g i ,  y a ' n i foyda  o l i s h n i  m a q s a d  q i l i b 
qo'yishi, cheklangan javobgarlik, markaziy boshqaruv, aksiya-
dorning aksiya sarmoyasining o'ziga tegishli qismini erkin tasar-
ruf etishi va boshqalar korporatsiyaga xos  b o ' l g a n asosiy xususi-
yatlardir. Iqtisodiy islohotlar jarayonida Respublikamizda
 ,,0'z-
bekpaxtamash"
 va
 ,,0'zavtosanoat"
 davlat  k o r p o r a t s i y a l a r i , 
„0'zdonmahsulot", ,,0'zavtotrans", ,,0'zmahalliysanoat" 
davlat aksiyadorlik korporatsiyalari va boshqalar tashkil etildi va 
faoliyat yuritmoqdalar. 
Xolding kompaniyalari —  k o r p o r a t s i y a  s h a k l l a r i d a n  b i r i . 
Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi aksionerlik jamiyatlari 
Mksiyalarining nazoratpaketi"  k o m p a n i y a n i n g ixtiyorida bo'ladi. 
Bundan maqsad yagona  t a r m o q va ilmiy-texnikaviy siyosat yur-
gizish,  u m u m i y manfaatlar yo'lida aksionerlik jamiyatlari faoli-
yatlari ustidan nazorat o'rnatish va dividendlar ko'rinishida foy-
da olishdir. Xolding  k o m p a n i y a s i g a misol tariqasida  m a m l a -
katimizda tashkil etilgan 15 ta qishloq xo'jalik mashinasozlik 
k o r x o n a l a r i n i  b i r l a s h t i r g a n „O'zqishloqxo'jalikmash-xolding", 
.,0'zmevasabzavotuzumsanoat-xolding" va ,,0'zbekneftgaz" 
Milliy xolding kompaniyalarini kiritish  m u m k i n .  S hu ni ngd e k, 
„O
l
zbekyengilsanoat"
  k o m p a n i y a s i ,
 ,,0'zqurilishmaterial" 
davlat aksiyadorlik kompaniyalari  h a m faoliyat  k o ' r s a t m o q d a l a r . 
Milliy kompaniya
 —  n o i s h l a b  c h i q a r i s h  t a r m o q l a r i , ijodiy 
jamoalar, transport, aloqa va telekommunikatsiya korxonalari va 
tashkilotlarining paychilik yoki aksionerlik asosidagi ko'ngilli 
N ;
r l a s h m a s i . O'zbekistonda tashkil etilgan va faoliyat yuritayotgan 
Milliy  k o m p a n i y a l a r  j u m l a s i g a
 „0'zbekturizm"
 Milliy  k o m -
paniyasi,
 „0'zbekiston havo yoilari"
 Milliy aviakompaniyasi va 
boshqalar kiradi. 

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish-
Aksiyadorhk jamiyat-
 
n
i
n
g
 
y
o
' \ \
a
r
i
(
±
a
n
  \ j
i r i
 davlat  m u l k i n i 
l a r i
 aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyatlariga 
a y l a n t i r i s h d i r .  A k s i y a d o r l i k  j a m i y a t i  m u l k c h i l i k n i n g bir turi 
b o i i b , u davlat,  k o r x o n a ,  t a s h k i l o t ,  b a n k va  f u q a r o l a r  p u l 
m a b l a g i a r i n i sherikchilik asosida va foyda olish maqsadida  b i -
r l a s h t i r g a n  t a r z d a  x o ' j a l i k  y u r i t i s h  u y u s h m a s i d i r .  I q t i s o d i y 
islohotlar  j a r a y o n i d a kichik  k o r x o n a l a r sotilgan bo'lsa, 1992-
yildan  b o s h l a b yengil va  o z i q - o v q a t  s a n o a t i , qayta ishlovchi 
sanoat,  k o ' m i r qazib olish, transport, aloqa va boshqa turdagi 
o'rta va yirik korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirila 
boshlandi. Aksiyadorlik jamiyatlariga kirgan korxonalar qiymati 
m i q d o r i d a aksiyalar  c h i q a r i l i b ,  q i m m a t l i  q o g ' o z l a r  b o z o r i d a 
sotildi. Aksiya  t o ' p l a m l a r i (paketlari)ning 25 foizi davlatga, 25 
foizi  m e h n a t  j a m o a s i g a , 10 foizi resurs bilan  t a ' m i n l o v c h i va 
mahsulotlarni iste'mol qiluvchi korxonalarga, 10 foizi chet ellik 
i n v e s t o r l a r g a , 30 foizi  e r k i n sotishga ajratildi.  A k s i y a d o r l i k 
jamiyatlarining aksiyalarini sotish  m a q s a d i d a Respublika fond 
birjasi tashkil etildi va aholiga sotish yo'lga qo'yildi. 
1994- yil oxirigacha respublikada 26,1 mingta korxona aksiya-
dorlik jamiyatlariga aylantirildi. Ularning aksiyalari respublika 
q i m m a t l i qog'ozlar bozorining asosini tashkil etdi. 
1996- yil  2 5 - aprelda qabul qilingan O'zbekiston Respubli-
k a s i n i n g
 „Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning 
huquqlarini himoya qilish to'g'risida" gi va „Qimmatli qog'ozlar 
bozorining faoliyat ko'rsatish mexanizmi to'g'risida" gi 
q o n u n l a r i  m u l k c h i l i k n i n g aksiyadorlik shaklini  y a n a d a rivoj-
lanishiga yangi turtki bo'ldi. Aksiyadorlik jamiyatini tuzish, qayta 
t u z i s h , tugatish  y o ' l l a r i , aksiya egalarining  d i v i d e n d (foyda) 
olish huquqlari aniq belgilab berildi. Yirik korxonalar aksiyalar 
t o ' p l a m i (paketi) davlat nazoratida bo'lgan aksiyadorlik  j a m i y a t -
lariga aylantirildi. 
D a v l a t  m u l k i n i  s o t i s h  b o ' y i c h a  k i m  o s h d i  s a v d o l a r i  v a 
tanlovlar tashkil etildi. 2000—2005 yillarda jami 4660 ta davlat 
korxona va ob'ekti xususiy mulkdorlarga sotildi. 
> 
Korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish 
jarayoniga aholi va chet ellik investorlar keng jalb qilindi. 
2004- yil boshlarida respublikamizda 1800 ta aksiyadorlik 
jamiyatlari faoliyat yuritdi. ; 
142 

Aksiyadorlik  j a m i y a t l a r i n i n g aksiyalari  q i m matli  q o g ' o z l a r 
b o z o r i g a  c h i q a r i l d i .  M e h n a t  j a m o a l a r i  u c h m n  a k s i y a l a r n i 
i m t i y o z l i  s h a r t l a r  b i l a n  s o t i b olish  i m k o n i y a t l a r i  y a r a t i l d i . 
Aksiyalarni fuqarolarga erkin sotishni kengayt:irish  m a q s a d i d a 
Xususiylashtirish investitsiya fondlari  ( X I F ) tuziildi. 
Islohot yillarida respublikamizda 2004-yil  l - - y a n v a r holatiga 
k o ' r a 1 milliondan ortiq jismoniy shaxs aksiyadorlik jamiyatlar-
ining Respublika fond birjasi va  X I F lar  t o m c m i d a n qimmatli 
qog'ozlar bozoriga chiqarilgan aksiyalarni  s o t i b olib aksiyador 
bo'ldilar va ulardan  d a r o m a d olmoqdalar. Shu tariqa aholining 
b o ' s h turgan sarmoyalari — mablag'lari iqtiso«diyotning ishlab 
chiqarish sohasiga jalb qilindi. Eng  m u h i m i  a l i o l i d a  q i m m a t l i 
qog'ozlarga qiziqish, ular bilan  m u o m a l a qilish ko'nikmalari va 
m a d a n i y a t i  p a y d o  b o ' l d i . Aksiyadorlar  a k s i y a j a r n i n g  n a z o r a t 
paketi — aksiya egasiga aksiyadorlik jamiyatida  a m a l d a g i  h u k m -
ronlikni  t a ' m i n l a y d i g a n aksiyalar  m i q d o r i ;  c h i q a r i l g a n aksiya-
larning  u m u m i y  s u m m a s i d a bir shaxs,  k o m p ^ n i y a yoki  d a v -
latning yirik hissasidir. Aksiyadorlar  k o r x o n a n i n g ishlab  c h i -
qarish va moliyaviy faoliyatiga ijobiy ta'sir  k o ' r s a t m o q d a l a r . 
Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasiga 
kiritilgan aholi sarmoyalari ulushining a'sishi, 
foiz hisobida 
1995
 - y. 
B  A h o l i  s a r m o y a l a r i 
1998
 - y. 
B  A h o l i  s a r m o y a l a r i 
70"/., 
143 

Aksiyadorlar sonining o'sishi, 
1-yanvar holati, ming kishi 
1996 1997 1998 1999 2000 2004 
Kichik biznes va  C h i n a k a m  m u l k d o r l a r  t a b a q a s i ,  b i r 
xususiy tadbirkorlik  t o m o n d a n , mulkni davlat tasarrufidan 
chiqarish, ikkinchi  t o m o n d a n , kichik 
va xususiy tadbirkorlik'ni rivojlantirishni rag'batlantirish yo'li 
bilan shakllantiriladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik — 
jamiyatda ham iqtisodiy, ham siyosiy vaziyatni mo'tadil-
lashtirishga yordam beradigan o
 l
rta tadbirkorlar tabaqasini pay-
do bo'lishi demakdir. Kichik biznes, tadbirkorlik bozorni zarur 
iste'mol tovarlari va xizmatlar bilan boyitishga hamda daromad 
va foyda olishga qaratilgan faoliyatdir. Bu — yangi ish o 'rinlarini 
yaratish, aholini ish bilan bandligini ta 'minlash, aholi daromad-
larining asosiy manbayidir. 
J a h o n iqtisodiyotida yetakchi mavqega erishgan mamlakatlar 
tajribasi  k o ' r s a t a d i k i ,  u l a r  k i c h i k  b i z n e s n i ,  x u s u s i y  t a d b i -
rkorlikni rivojlantirish orqali yuksalgan, aholi  t u r m u s h  d a r a -
jasini ko'targan. Masalan, Yevropa Ittifoqiga  a ' z o  b o ' l g a n  m a m -
lakatlarning yalpi ichki mahsuloti tarkibida kichik va o'rta biz-
nesning ulushi 67 foiz,  G e r m a n i y a d a — 6 5 foiz,  A Q S H d a — 52 
foizni tashkil etadi. Yaponiyada ish bilan band  b o ' l g a n aholining 
80 foizi,  Y e v r o p a Ittifoqi  m a m l a k a t l a r i d a — 70 foizi kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlik tarmoqlarida ishlaydi. 
J a h o n d a g i rivojlangan  m a m l a k a t l a r n i n g tajribasidan kelib 
c h i q q a n  h o l d a  O ' z b e k i s t o n d a kichik  b i z n e s n i ,  t a d b i r k o r l i k n i 
rivojlantirishga iqtisodiy islohotlarning hal qiluvchi, strategik 
a h a m i y a t g a ega  b o ' l g a n  u s t u v o r  y o ' n a l i s h l a r i d a n biri sifatida 
e'tibor berildi. 
144 

O ' z b e k i s t o n n i n g  h a r bir fuqarosi korxonalar va tashkilotlar 
tuzish, sotib olish, sotish, qayta qurish  y o i i bilan tadbirkorlik 
faoliyati yuritish  h u q u q i g a ega.  T a d b i r k o r ish yuritish  u c h u n 
b o s h q a yuridik va jismoniy shaxslarning mulki, pul  m a b l a g i a r i n i 
ixtiyoriylik asosida jalb qilish, mustaqil ravishda ishchilar yollash 
va bo'shatishga haqlidir, tadbirkorlik  d a r o m a d l a r i d a n soliq  t o ' l a b 
turadi. 
Tadbirkorlik shakllari: 
• xususiy (shaxsiy) tadbirkorlik; 
• yollanma  m e h n a t n i jalb qilib amalga oshiriladigan tad-
birkorlik; 
• bir  n e c h a fuqarolar va yuridik shaxslar  t o m o n i d a n amalga 
oshiriladigan  j a m o a yoki  q o ' s h m a tadbirkorlik. 
Respublikada  k o ' c h m a s mulk bozori tashkil etilib, kimoshdi 
savdolari va  t a n l o v l a r asosida kichik  k o r x o n a l a r fuqarolarga 
sotildi. 
1995- yil  5 - y a n v a r d a e'lon qilingan „Xususiy tadbirkorlikda 
tashabbus ko'rsatish va uni rag'batlantirish to'g'risida"gi Prezi-
dent farmoni  m u l k n i davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy-
lashtirishga, mulkdorlar tabaqasini shakllantirishga yangi turtki 
b e r d i .  F a r m o n g a  b i n o a n davlat  m u l k i n i  x u s u s i y l a s h t i r i s h d a n 
t u s h a y o t g a n  m a b l a g ' l a r n i n g 50 foizi kichik biznesni rivojlan-
tirishga yo'naltirildi. 
1995- yil  2 1 - dekabrda qabul qilingan O'zbekiston Respubli-
kasining „Kichik
 va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to'g'-
risida"
 gi  q o n u n i  i q t i s o d i y o t n i n g  m a z k u r sektoriga davlat va 
mintaqaviy darajada rag'batlantirishning asosiy yo'nalishlarini 
belgilab berdi. Davlat darajasida xususiy tadbirkorlik faoliyati 
u c h u n  h u q u q i y - n o r m a t i v asoslar, zarur infratuzilma va shart-
sharoitlar yaratildi. Mintaqaviy (viloyat, shahar,  t u m a n )  d a r a -
j a d a esa  t a d b i r k o r l a r g a  m a h a l l i y soliq va  y i g ' i m l a r solishda 
yengilliklar berildi, bu sektorni rivojlantirish  u c h u n  h u d u d i y 
dasturlar ishlab chiqildi va amalga oshirish tadbirlari ko'rildi. 
1995- yil iyulda Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni 
qo'llab-quwatlash fondi (Biznes-fond), 1996-yil martda 
O'zbekiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar 
palatasi, ularning hududiy boiimlari tashkil etildi. Kichik 
biznesni qo'llab-quwatlash uchun faqat Biznes-fond 
tomonidan 10 mlrd so'm miqdorida moliyaviy yordam 
ko'rsatildi, tadbirkorlarning malakasini oshirish kurslari 
— Q. Usmonov 
145 

tashkil etildi. O'rta va kichik biznesning rivojlanishiga de-
hqon va fermer xo'jaliklari assotsiatsiyasi, „Hunarraand" 
assotsiatsiyasi, Tadbirkor ayollar assotsiatsiyasi ham 
ko'maklashmoqda. 
Kichik biznesni rivojlantirishga  c h e t ellik investorlarning va 
d u n y o d a g i nufuzli  b a n k l a r n i n g ,  j u m l a d a n  Y e v r o p a tiklanish 
v a  t a r a q q i y o t  b a n k i ,  G e r m a n i y a tiklanish  b a n k i , Osiyo  t a r a q -
qiyot  b a n k i ,  X a l q a r o moliya  ko rp o rat si ya s i  v a  b o s h q a  X a l q a r o 
moliya  t a s h k i l o t l a r i n i n g kredit resurslari jalb  e t i l m o q d a .  T a d -
b i r k o r l a r  v a  b i z n e s m e n l a r g a  m a s l a h a t l a r  b i l a n  k o ' m a k l a s h i s h 
m a q s a d i d a  n e m i s  t e x n i k a v i y  k o ' m a k l a s h u v  j a m i y a t i  O ' z b e -
k i s t o n d a  k i c h i k  b i z n e s n i  q o ' l l a b - q u w a t l a s h  m a r k a z i n i ,  Y e v -
r o p a  h a m j a m i y a t i komissiyasi esa  a m a l i y  a l o q a l a r  m a r k a z i n i 
o c h d i l a r .  M a r k a z i y Osiyodagi  A m e r i k a  t a d b i r k o r l i k fondi  v a 
M a r k a z i y Osiyodagi  B u y u k  B r i t a n i y a investitsiya fondi  o ' z b e -
k i s t o n l i k  t a d b i r k o r l a r g a  z a r u r  m a s l a h a t l a r  b i l a n  k o ' m a k -
lashdilar.  2 0 0 3 - y i l  1 - y a n v a r  h o l a t i g a  k o ' r a ,  o ' t g a n yillarda 
kichik  b i z n e s n i rivojlantirish  u c h u n jalb etilgan xorijiy kredit 
resurslari  h a j m i 450  m l n .  A Q S H  d o l l a r i n i  t a s h k i l  e t d i ,  u l -
a r d a n  3 4 5 , 8  m l n .  ( s h u  j u m l a d a n ,  2 0 0 2 - y i l d a  8 7  m l n . ) 
A Q S H dollari  o ' z l a s h t i r i l d i . 
Kichik va o'rta biznesni  q o ' l l a b - q u w a t l a s h borasida ko'rilgan 
t a d b i r l a r natijasida  u l a r n i n g soni yildan yilga  k o ' p a y i b  b o r -
d i . 1 9 9 2 — 1 9 9 6 - yillarda 85  m i n g g a yaqin kichik  b i z n e s  k o r -
xonalari ro'yxatga olingan bo'lsa, 2001-yil boshlarida ularning 
soni 190  m i n g d a n ortdi, shu  j u m l a d a n , faoliyat yuritayotgan-
lari soni 149,3  m i n g t a n i tashkil etdi, ularning 63 foizi ishlab 
chiqarish bilan  b a n d  b o ' l d i . 
Faoliyat yuritayotgan kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik korxonalari 
Umumiy soni 350 ming 
Band bo'lgan kishilar 7127,3 ming 
t 
YA1M dagi hissasi 42,1 foiz 
2007- yil 1- yanvar ma'lumoti 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar  M a h k a m a s i  2 0 0 1 - yil  2 2 -
avgustda
 „Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro'yxatidan o'tkazish 
va hisobga qo'yish tizimini takomillashtirish to'g'risida" qaror 
146 

qabul qildi. Qarorga binoan kichik va xususiy tadbirkorlikni rivoj-
lantirishni  r a g ' b a t l a n t i r i s h  b o ' y i c h a respublika  m u v o f i q l a s h -
tiruvchi kengash tashkil etildi. Tadbirkorlik subyektlarini bir joyda 
davlat ro'yxatidan o'tkazish va hisobga olishning soddalashtirilgan 
yangi tartibi  j o r i y etildi.  S h a h a r va  t u m a n l a r d a  t a d b i r k o r l i k 
subyektlarini davlat  r o ' y x a t i d a n  o ' t k a z i s h  b o ' y i c h a  b o ' l i m l a r 
t a s h k i l  e t i l d i ,  u l a r  a l o h i d a  b i n o l a r ,  k e r a k l i  j i h o z l a r  b i l a n 
t a ' m i n l a n d i . Tijorat banklari o'z mablag'lari hisobiga faqat  2 0 0 1 -
yilda kichik va o'rta biznes subyektlariga 144,3 mlrd.  s o ' m kredit 
berdilar. Ularga Respublika tovar-xomashyo birjasi, Agrosanoat 
birjasi, ,,0'zuIgurjisavdo" orqali 106 mlrd. so'mlik moddiy-texni-
ka resurslari sotildi. Tadbirkorlarning qonuniy huquq va manfaat-
larini himoya qilish maqsadida xo'jalik subyektlarida „Tekshirish-
l a r n i  r o ' y x a t g a  o l i s h  d a f t a r i "  j o r i y  e t i l d i .  K i c h i k  b i z n e s 
subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyati erkinlashtirildi, ular o'zi 
ishlab chiqarayotgan mahsulotlarni naqd xorijiy valutaga eksport 
qilishga ruxsat  b e r i l d i .  2 0 0 1 — 2 0 0 2 - y i l l a r d a  k i c h i k  b i z n e s 
subyektlari faoliyatiga  n o q o n u n i y aralashish hollarini bartaraf 
etish, ularning buzilgan  h u q u q l a r i n i tiklash va  a y b d o r shaxs-
larni sud javobgarligiga tortish choralarini qo'llash mexanizmi 
yaratildi. Tadbirkorlarga yetkazilgan moddiy va ma'naviy zararlar 
aybdor bo'lgan  m a n s a b d o r shaxslarning  c h o ' n t a g i d a n undirilib 
berilmoqda. Respublika Adliya vazirligi, uning joylardagi adliya 
idoralari  t o m o n i d a n 2002- yilda kiritilgan 8 mingdan ortiq  d a ' v o 
arizalariga muvofiq sudlar  t o m o n i d a n tadbirkorlarga 9 milliard 
s o ' m  u n d i r i b berildi. 2300  m a n s a b d o r shaxsga nisbatan inti-
zomiy chora ko'rildi, ulardan 290 nafari egallab turgan lavo-
z i m i d a n  b o ' s h a t i l d i . Natijada xo'jalik yurituvchi subyektlarni 
n o q o n u n i y tekshirishlar va aralashishlar soni keskin kamaydi. 
Agar 2001-yilda  n o q o n u n i y tekshirishlar  b o ' y i c h a 1450 ta holat 
aniqlangan bo'lsa, 2002- yilda ularning soni 157 tani tashkil etdi 
yoki 10 barobar kamaydi. Bu tadbirlar kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik rivojiga yangi turtki bo'ldi. 2001-yilda 34200 ta kichik 
va o'rta biznes subyektlari ro'yxatga olindi, bular hisobiga 372 
mingta yangi ish o'rinlari tashkil etildi. 2001-yilda kichik va o'rta 
biznes subyektlari  t o m o n i d a n ishlab chiqarilgan 65,5 milliard 
so'mlik mahsulot sotildi. 2002- yilda 38 mingga yaqin mikrofirma, 
kichik va o'rta biznes korxonalari tashkil etildi. 
2004- yil 1- yanvar holatiga  k o ' r a , respublika  b o ' y i c h a tashkil 
topgan va faoliyat ko'rsatayotgan kichik biznes korxonalar soni 
277  m i n g t a d a n oshdi, ulardan 168,6 mingtasi mikro tizimlardir. 
147 

2 0 0 4 - yilda kichik va xususiy  t a d b i r k o r l i k n i rivojlantirish 
hisobiga 427,6 ming yangi ish  o ' r n i tashkil etildi. 2005- yilda 
kichik biznes ob'yektlari soni 310  m i n g t a d a n ortdi. 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ntamlakat 
yalpi ichki mahsulotidagi salmog'i 1991-yilda 1,5 foizni 
tashkil etgan bo'lsa, 2007-yilda 45 foizga yetdi. Mam-
lakat iqtisodiyotida band bo'lgan aholining 65,5 foizi 
yoki 6,4 mln. kishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
sohasida mehnat qildi. Bu soha aholi bandligini 
ta'minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo'lgan 
muhim bo'ginga aylandi. 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining  5 3 - moddasiga 
k o ' r a ,  b o z o r  m u n o s a b a t l a r i n i  r i v o j l a n t i r i s h g a  q a r a t i l g a n 
O ' z b e k i s t o n  i q t i s o d i y o t i n i n g  n e g i z i n i  x i l m a - x i l  s h a k l l a r d a g i 
mulk tashkil etadi. Davlat iste'molchilarning huquqi ustunligini 
hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va  m e h n a t qilish 
erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va  h u -
quqiy  j i h a t d a n  b a b - b a r a v a r muhofaza etilishini kafolatlaydi. 
A g r a r  i s l o h o t l a r g a  u s t u v o r l i k  b e r i l d i . 
Agrar islohotlar Negaki, respublika aholisining 62 fo-
izi qishloqda yashaydi,  m a m l a k a t yalpi 
ichki  m a h s u l o t n i n g 30 foizi, valuta  t u s h u m l a r i n i n g 55 foizi 
qishloq xo'jaligida shakllanadi. Agrar islohotlar natijasida davlat 
tasarrufidagi qishloq xo'jalik mulklari xususiylashtirildi. Bugungi 
k u n d a qishloq xo'jaligida nodavlat sektorining ulushi 99 foizni 
tashkil qilmoqda. 
Islohot yillarida odamlarga shaxsiy  t o m o r q a  u c h u n  q o ' s h i m c h a 
ravishda 550 ming gektar sug'oriladigan yer ajratildi va shaxsiy 
t o m o r q a  u c h u n berilgan yer  m a y d o n i 700  m i n g gektarga yetdi, 
9 milliondan ortiq qishloq aholisi ana shu yer hosilidan foy-
d a l a n m o q d a . 
1992—1995- yillarda davlat tasarrufidagi qishloq xo'jalik kor-
xonalari va tashkilotlarini xususiylashtirish, asosan, tugallandi. 
1150 ta sovxoz va 1200 ta fermalar xususiylashtirildi. 
Qishloqda xo'jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga 
alohida e'tibor berildi. Agrar islohotlarning dastlabki yillarida 
sovxoz va kolxozlar  j a m o a xo'jaliklariga aylantirilgan edi.  A m m o 
xo'jalik yuritishda o'zlarini  t o ' l a - t o ' k i s oqlamaganliklari tufayli 
ularni qayta tuzish zaruriyati vujudga keldi. 1998-yil aprelda 
„Qishloq xo'jalik kooperativi (shirkat) to'g'risida"  q o n u n qabul 
qilindi.  Q o n u n d a shirkat xo'jaligini tuzish va  u n i n g faoliyat 
1 4 8 

yuritish tartiblari, shirkatga a'zolik, yer uchastkalari ajratish va 
b o s h q a r i s h  m a s a l a l a r i n i n g  h u q u q i y asoslari belgilab berildi. 
Shirkatning iqtisodiy asosini ishlab chiqarish vositalari va ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarga  j a m o a kooperativ mulkchilik tashkil 
etadi. Shirkatning har bir a'zosiga mulk va yer paylari shaklida 
hissa ajratiladi. 
J a m o a xo'jaliklari 1998- yildan boshlab yer va mulk paylari 
asosida qishloq xo'jalik shirkatlariga aylantirila boshlandi. 1999-
yilda 898 ta,  2 0 0 0 - y i l d a 856 ta,  2 0 0 1 - y i l d a 112 ta qishloq 
xo'jaligi  k o r x o n a l a r i  s h i r k a t l a r g a  a y l a n t i r i l d i .  S h i r k a t l a r n i n g 
u m u m i y soni 2002- yilning 1 - yanvarigacha respublika  b o ' y i c h a 
1900 taga yetdi. Shu tariqa agrar  m u n o s a b a t l a r tizimida oila 
pudratiga keng o'rin berildi, har bir a'zo o'z payiga ega bo'ldi. 
M a h s u l o t  y e t i s h t i r u v c h i shirkat a'zosi  b i l a n shirkat xo'jaligi 
o'rtasida pudrat  s h a r t n o m a munosabatlari joriy etildi.  H a r bir 
oila pudratiga 5 gektar ekin  m a y d o n l a r i , bog'lar,  u z u m z o r l a r 
birkitilgan,  s h a r t n o m a l a r tuzilgan,  o ' z a r o hisob-kitob yurituv-
chi  c h e k daftarchalari bilan  t a ' m i n l a n d i . 2000-yilning l-iyul 
holatiga  k o ' r a , respublikamiz-dagi qishloq xo'jalik shirkatlari 
tarkibida 598,5 mingta oilaviy pudrat faoliyat ko'rsatdi. 2002-yil 
boshlariga kelib 1 mln. 400 ming kishi shirkat a'zosi sifatida 
m e h n a t qildi. 
F e r m e r  v a  d e h q o n  x o ' j a l i k l a r i n i  s h a k l l a n t i r i s h g a  a l o h i d a 
e'tibor berildi. 2002- yil o'rtalarida respublikamizda 55,4  m l n 
fermer xo'jaligi, 1,5 mln dan ortiq  d e h q o n xo'jaligi tadbirkorlik 
bilan shug'ullandi. 
O ' z b e k i s t o n  R e s p u b l i k a s i  P r e z i d e n t i n i n g  2 0 0 3 - yil  2 4 -
martdagi „Qishloq xo'jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning 
eng  m u h i m yo'nalishlari to'g'risida"gi farmonida agrar islohot-
larning yangi yo'nalishlari belgilab berildi. 2007-yilda Shirkat 
xo'jaliklarini tugatish ishlari nihiyasiga yetdi, ularning negizida 
termer xo'jaliklari tashkil etildi.  2 0 0 7 - yil yakuniga ko'ra fermer 
\o jaliklari soni 215 mingtaga yetdi, ularda 1,6 mln. kishi ish 
bilan band  b o ' l d i . Ekin  m a y d o n l a r i n i n g  8 5 foizi fermer 
xo'jaliklari hissasiga to'g'ri keladi. 
Qishloqda shaxsiy  y o r d a m c h i xo'jaliklar  d e h q o n xo'jaliklari 
s
'latida qayta shakllandi.  D e h q o n xo'jaligi — bu oilaviy mayda 
U n
a r xo'jaligi  b o ' l i b ,  t o m o r q a yer uchastkasi oila boshlig'iga 
U n
r b o d meros qilib beriladi, mahsulotlar oila a'zolarining shax-
" mehnati asosida yetishtiriladi va sotiladi. 2004- yil boshlariga 
^elib niamlakatimizda 3,5 mln ga yaqin  d e h q o n xo'jaliklari yu-
r
'dik va jismoniy shaxs  m a q o m i d a faoliyat yuritdi, ularda 8 mln 
149 

dan ortiq ishga yaroqli kishilar mehnat qilmoqda. Dehqon 
xo'jaliklarining yer maydoni 667 ming gektarni tashkil etadi. 
Hozirgi kunda dehqon xo'jaliklari mamlakatimizda yetishtirila-
yotgan qishloq xo'jaligi mahsulqtlarining 66 foizini, shu jumla-
dan yetishtirilayotgan kartoshkaning 89 foizini, chorvachilik 
mahsulotlarining 89 foizini, meva va uzumning 45—50 foizini 
ishlab chiqarmoqda. Dehqon xo'jaliklarining yerdan foyda-
lanish samarasi fermer va shirkat xo'jaliklariga nisbatan 1,3—1,5 
baravar yuqori bo'lmoqda.