Учебное пособие для практических занятий предназначено для магистров, обучающихся по специальности магистратуры 5А450206 «Водосберегающие технологии»

Eslatma: egatlar orasidagi masofa quyidagicha olish tavsiya etiladi: 
i > 0,005 boʻlganda  a=0,6 m 
i ≤ 0,005 boʻlganda  a= 0,9 m 
Oʻq ariqlar sonini aniqlaymiz.
e
dala
o
l
L
п

'
ta 
bu yerda: L
dala
– shox ariqdan sugʻoriladigan dalaning uzunligi, m; 
l
e
– egatning uzunligi, m. 
Oʻq ariqlarning suv sarfini aniqlaymiz.
/
'
'
o
net
ma
o
п
Q
Q

l/s 
Quyidagi shart bajarilishi kerak: 
'
o
Q
= 10 - 30 l/s . 
Oʻq ariqdan suv oluvchi egatlar sonini aniqlaymiz. 
е
o
e
а
l
п
'

ta 
bu yerda: L
oʻ
– oʻq ariqning uzunligi, m; 
a
e
– egatlararo masofa, m. 
Bir vaqtda sugʻoriladigan egatlar sonini aniqlaymiz: 
e
o
e
q
Q
п
'
/

ta 
Bir vaqtda ishlaydigan egatlar sonini umumiy egatlar soniga muvofiq 
ravishda qabul qilamiz. Egatlar suv sarfini qayta aniqlaymiz. 
e
o
e
п
Q
q
/
'

l/s 
Oʻq ariqlarning ish takti quyidagicha aniqlanadi: 
/
'
e
e
o
п
п
Е

Muvaqqat ariqning ish takti quyidagicha aniqlanadi: 
/
'
'
o
o
mа
п
п
Е

 
SHox ariqning ish takti quyidagicha aniqlanadi:
/
shа
shа
shа
п
п
Е


---

75 
Egatlarning ish vaqtini aniqlaymiz.
,
3600
1
,
0
e
e
e
e
q
l
a
m
t





soat 
Muvaqqat ariqning ish vaqtini tekshiramiz. t
ma
= E
ma
· E
oʻ
· t
e
< 48 soat 
4.2. Sugʻorish tarmoqlarining hisobiy suv sarflarini belgilash 
Har qanday sugʻorish tarmogʻida netto va brutto suv sarflari boʻladi. 
Tarmoqning boshidagi suv sarfi brutto, oxiridagi netto deb belgilanadi. Oraliq (L) 
masofada isrof boʻlgan sarflarini (S) ularning farqi hisoblanadi.
Kanalning brutto suv sarfi quyidagicha aniqlanadi: 
Q
br 
= Q
net
 + S, l/s, 
bu yerda: Q
net
- kanaldagi netto suv sarfi, l/s; 
S - kanaldagi suv isrofi, l/s. U quyidagicha hisoblanadi: 
1. Vaqtinchalik ishlaydigan kanallar. 
Shox ariq va muvaqqat ariqlardagi suv isrofi: 
100
l
Q
S
net








, l/s 
2. Doimiy ishlaydigan kanallar. 
100
l
Q
S
net




, l/s 
bu yerda: l – kanalning uzunligi, km; 
α – kanalning ish taktiga bogʻliq koeffitsient, qiymati quyidagi 4.2- 
jadvaldan olinadi. 
4.2-jadval. Kanalning ishlash taktiga bogʻliq koeffitsient 
Sugʻorish tarmogʻining ish takti 
1 
2 
3 
4 
α 
1 
0,75 
0,66 
0,62 
β – kanalning ish vaqtiga bogʻliq koeffitsient, qiymati quyidagi 4.3- 
jadvaldan olinadi. 

---

76 
4.3- jadval. Kanalning ishlash vaqtiga bogʻlik koeffitsient 
Sugʻorish tarmogʻining ish 
vaqti, soat 
5 
10 
15 
20 
24 
β 
2,35 1,60 
1,30 
1,15 
1,0 
σ – nisbiy suv isrofi, ya’ni kanalning 1 km uzunligida Q
net
ga nisbatan 
isrof boʻlgan suvning foizi, %. Uning qiymatini quyidagi bogʻlanishdan hisoblash 
mumkin: 
m
net
Q
A


, % / 1km 
Q
net
–hisobiy qismdagi suv sarfining netto qiymati (oʻlcham birligi faqat 
m
3
/s da boʻlishi kerak); 
A - tuproqning suv oʻtkazuvchanligiga(tuproqning mexanik tarkibiga 
bogʻliq) bogʻliq boʻlgan koeffitsienti (4.4- jadval). 
4.4- jadval. Kanalning ishlash vaqtiga bogʻliq koeffitsient 
Tuproqning suv 
oʻtkazuvchanligi 
A.N.Kostyakov 
tavsiyanomasiga asosan 
SANIIRI tavsiyasiga 
asosan 
A 
m 
A 
m 
Kuchli 
3,4 
0,5 
2,85 – 3,5 
0,5 
Oʻrta 
1,9 
0,4 
1,87 – 2,3 
0,5 
Kam 
0,7 
0,3 
1,0 – 1,3 
0,5 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holatda brutto suv sarfini quyida keltirilgan 
formulalardan foydalanilgan xolda aniqlanadi. 
1. Muvaqqat ariqlar uchun 
s
l
S
Q
Q
mа
net
ma
br
mа
/


, 

---

77 
100
mа
net
mа
mа
mа
l
Q
S








l/s 
км
Q
A
m
net
mа
/
%


2. Shox ariqning netto suv sarfini quyidagicha boʻladi: 
s
l
п
Q
Q
ma
br
ma
net
shа
/
/


, 
bu yerda:
/
ma
п
- bir vaqtda ishlaydigan muvaqqat ariqlar soni. 
Shox ariqning brutto suv sarfini quyidagicha aniqlanadi: 
s
l
S
Q
Q
shа
net
shа
br
shа
/


100
shа
net
sha
shа
shа
l
Q
S








l/s
km
Q
A
m
net
shа
/
%


3. Xoʻjalik ichki kanalining netto suv sarfi quyidagicha aniqlanadi: 
s
l
п
Q
Q
shа
br
shа
net
XIK
/
/


bu yerda:
/
shа
п
- bir vaqtda ishlaydigan shox ariqlar soni. 
Xoʻjalik ichki kanalining brutto suv sarfini quyidagicha aniqlanadi: 
s
l
S
Q
Q
XIK
net
XIK
br
XIK
/


s
l
l
Q
S
XIK
net
XIK
XIK
XIK
/
100




km
Q
A
m
net
XIK
/
%


Xoʻjalik ichki kanalining brutto suv sarfini aniqlagach, har bir tarmoqning foydali 
ish koeffitsientlari quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
br
net
Q
Q


br
mа
net
mа
mа
Q
Q


br
shа
net
shа
shа
Q
Q


br
XIK
net
XIK
XIK
Q
Q



---

78 
Xoʻjalik ichki sugʻorish tizimining foydali ish koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: 
XIK
shа
mа
XIST







Har bir kanalning hisoblangan suv sarflari uchun yaxlitlangan (standart) 
suv sarflari qabul qilinadi (4.5- jadval). 
Q
ma ,
 l/s,
 
 
Q
sha
, l/s, 
 
Q
xik
l/s 
4.5- jadval. Kanalning ishlash vaqtiga bogʻlik koeffitsient 
Kanallar nomi 
Hisobiy 
Yaxlitlangan 
Muvaqqat ariq 
Shox ariq 
Xoʻjalik ichki kanali 
Agar loyihalayotgan fermer xoʻjaligi suv ta’minotini nov kanal va sugʻorish 
(yumshoq) quvurlar yordamida amalga oshiradigan boʻlsak, u xolda, hisobiy suv 
sarflariga aniqlik quyidagi tartibda bajariladi 
1.Sugʻorish (yumshoq) quvurining hisobiy suv sarfi quyidagi formulaga 
asosan aniqlanadi: 
s
l
Q
Q
sq
net
sq
br
q
s
/
4
,
57
98
,
0
25
,
56
.
.




bu yerda: 
eq

- egiluvchan yumshoq quvurning foydali ish koeffitsienti. 
2. Shox ariq (nov kanal)ning hisobiy suv sarfini aniqlaymiz: 
s
l
Q
Q
xik
nov
net
shа
br
shа
/
4
,
118
97
,
0
8
,
114




bu yerda:
nov

- nov kanalning FIK. 
s
l
Q
n
Q
br
sq
sq
net
shа
/
8
,
114
4
,
57
2






3.Xoʻjalik ichki kanalining “brutto” suv sarfi quyidagi tenglik orqali 
aniqlanadi: 

---

79 
с
л
Q
Q
xik
nov
net
xik
br
XIK
/
3
,
123
96
,
0
4
,
118




bu yerda: 
nov

– nov kanalning FIK. 
4.Xoʻjalik ichki nov kanalining “netto” suv sarfi quyidagicha aniqlanadi: 
s
l
Q
n
Q
br
аr
tar
shа
net
XIK
/
4
,
118
4
,
118
1
.






bu yerda: 

shа
n
- bir vaqtda suv oladigan shoh ariqlar soni. 
Fermer xoʻjaligi ichki sugʻorish tarmogʻining FIKni quyidagicha 
hisoblanadi: 
91
,
0
96
,
0
97
,
0
98
,
0
.
.







xik
nov
shа
nov
q
s
х
f




Hisoblash ishlari natijalari asosida aniqlangan suv sarfi qiymatlarini 
yaxlitlab olinadi (4.6 -jadval) 
4.6-jadval.Suv sarflari qiymatlari 
Ariq nomi 
Suv sarflar, l/s 
Hisoblangan 
Yaxlitlangan 
Sugʻorish (yumshoq) quvuri 
57,4 
60 
Shox ariq (nov kanal) 
118,4 
120 
Xoʻjalik ichki nov kanali (nov kanal) 
123,3 
130 
 
4.3. Sugʻorish kanallarining gidravlik hisobi. 
Trapetsiya shaklidagi sugʻorish kanallarining gidravlik hisobi quyidagi 
usullarda yoramida amalga oshiriladi: 
1. Tanlash yoki grafoanalitik usul. 
2. Poyarkov lineykasi yordamida. 
Gidravlik hisobni bajarishdan maqsad kanaldagi suv chuqurligi, haqiqiy 
tezligi va suv sarfini aniqlashdan iborat. 
Muvaqqat ariq va shox ariqning gidravlik hisobini tanlash usulida bajariladi. 
Hisoblar quyidagi 4.7 - 4.8- jadvallarda olib boriladi. 

---

80 
4.7- jadval. Muvaqqat ariqning gidravlik hisobi. 
b, 
m 
h, 
m 
m 
n 
ω, 
m 
x, 
m 
R, 
m 
R
 
C 
S
 
K
 
S
0, 
m/s 
K
0, 
m
3
/s 
0.5 
0.05 
1.25 0.03 
0.028 0.66 0.44 0.206
4 
14.44 0.089 0.083 
0.10 
0.0625 0.82 0.076 0.276 17.06 
4.71 
0.294 
0.15 
0.1 
0.98 0.102 0.32 18.42 
5.89 
0.589 
0.20 
0.15 
1.14 0.13 
0.36 19.62 
7.06 
1.059 
0.25 
0.20 
1.3 
0.15 
0.39 20.36 
7.94 
1.588 
0.30 
0.26 
1.46 0.178 0.42 21.29 
8.94 
2.32 
4.8- jadval. Shox ariqning gidravlik hisobi. 
b, 
m 
h, 
m 
m 
n 
ω, 
m
2
x, 
m
R, 
m 
R
 
C 
S
 
K
 
S
0, 
m/s 
K
0, 
m
3
/s 
0.8 
0.3 
1.25 0.0275 
0.353 1.76 0.20 0.44 24.37 10.72 3.7878 
0.4 
0.520 2.08 0.25 0.5 25.76 12.88 6.696 
0.5 
0.710 2.4 0.295 0.54 36.84 14.49 10.29 
0.6 
0.930 2.72 0.34 0.58 27.80 16.126 149.97 
0.7 
1.135 3.04 0.36 0.6 
28.2 16.92 18.60 
0.8 
1.440 3.36 0.428 0.65 29.49 19.137 27.55 
Kanal tubining eni (b) kanal qurish mexanizmiga va suv sarfiga bogʻliq qabul 
qilinadi: 

muvaqqat ariq uchun: b = 0.5 m; 

shox ariq uchun: b = 0.6 m. 

---

81 
Kanaldagi suv chuqurligi (h)ga bir necha qiymatlar berib jadval boʻyicha hisob-
kitoblar amalga oshiriadi. 

muvaqqat ariq uchun: h = 0.05; 0.1; 0.15; 0.2; 0.25; 0.3 m; 

shox ariq uchun: h = 0.3; 0.4; 0.5; 0.6; 0.7; 0.8 m. 
Kanalning ichki qiyalik koeffitsienti (m) ni quyidagicha qabul qilinadi. 

oʻrta va ogʻir qumoq tuproqlar uchun m = 1.0; 

yengil qumoq tuproqlar uchun m = 1.25. 
Kanalning gʻadir-budirlik koeffitsenti (n) ni quydagicha qabul qilinadi. 

muvaqqat ariq uchun: n = 0.03; 

shox ariq uchun:n = 0.0275. 
Kanalning jonli kesim yuzasi quyidagicha topiladi:
h
h
m
b




)
(

, m
2 
Kanalning xoʻllangan perimetri quyidagicha aniqlanadi:
2
1
2
m
h
b





,m 
Gidravlik radius quyidagicha hisoblanadi:



R
, m 
C - Shezi koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:
y
R
n
C


1
n
y
lsa
bo
m
R


5
.
1
,
'
1

; 
Suv sarfi xarakteristikasi (K) va suv tezligi xarakteristikasi (S) quyidagi 
formuladan hisoblanadi: 
s
m
R
C
S
/


s
m
S
R
C
K
/
3








---

82 
Hisob natijalari boʻyicha 
)
(
)
(
),
(
h
f
R
va
h
f
S
h
f
K



funksiyalarning 
grafiklari quriladi. 
Xaqiqiy suv sarfi xarakteristikasi
i
Q
K

0
boʻyicha
)
(h
f
K

grafikdan 
kanaldagi suvning xaqiqiy chuqurligi
)
(
0
h
aniqlanadi. 
muvaqqat ariq uchun:
s
m
i
Q
K
/
15
,
1
3
0


shox ariq uchun:
s
m
i
Q
K
/
1
,
17
3
0


Bu yerda: i - gidravlik hisobi bajarilayotgan kanalning xaqiqiy nishabligi. 
Aniqlangan qiymati boʻyicha
)
(
)
(
h
f
R
va
h
f
S


va grafiklardan S
0 
va
 
R
0
qiymatlar topiladi. 
Kanaldagi suvning xaqiqiy tezligi quyidagicha topiladi: 
muvaqqat ariq uchun:
s
m
i
S
V
ха
/
,
37
,
0
0027
,
0
25
,
7
0





shox ariq uchun:
s
m
i
S
V
ха
/
50
,
0
00084
,
0
2
,
17
0





Kanaldagi yuvilishga yoʻl qoʻyiladigan chegaraviy suv tezligi quyidagicha 
aniqlanadi: 
muvaqqat ariq uchun: 
s
m
R
V
V
rt
o
ch
/
,
49
,
0
132
,
0
1
95
,
0
95
,
0
3
/
1
3
/
1
0
'







shox ariq uchun: 
s
m
R
V
V
rt
o
ch
/
,
68
,
0
37
,
0
1
95
,
0
95
,
0
3
/
1
3
/
1
0
'







rt
o
V
'
- gidravlik radius R=1 boʻlgan yuvilishga yoʻl qoʻyiladigan oʻrtacha 
tezlik, 
QM va Q P. 52.74 boʻyicha quydagicha qabul qilinadi: 
- yengil qumoq tuproqlar uchun
rt
o
V
'
= 0.7 - 0.9 m/s 
- muvaqqat ariq uchun: 
s
m
V
s
m
V
ч
хак
/
49
,
0
/
37
,
0



- shox ariq uchun: 
s
m
V
s
m
V
ч
хак
/
68
,
0
/
50
,
0




---

83 
Muvaqqat ariq xam shox ariq xam yuvilmaydi. Shart bajarildi. 
Agar xoʻjalik ichki kanali va shox ariq nov kanalidan iborat boʻlib, muvaqqat 
ariq esa egiluvchan quvurdan iborat boʻlsa u xolda sugʻorish tarmoqlarining 
gidravlik hisobi quyidagi tarzda amalga oshiriladi: 
1.Egiluvchan quvurning gidravlik hisobi. Egiluvchan quvurlar koʻndalang 
kesim yuzasining oʻlchami quyidagi bogʻlanishdan aniqlanadi. 
mm
v
Q
D
eq
226
5
,
1
06
,
0
13
,
1
13
,
1





bu yerda: 
Q
eq
-egiluvchan quvurning suv sarfi, l /s 
ν - quvurdagi suv tezligi, ν =1,5 m/s 
Egiluvchan (sugʻorish) quvurning standart diametrini quyidagicha boʻladi. 
D
yaxlit
 = 250 mm. 
Egiluvchan sugʻorish quvuridagi teshikchalarning diametrini quyidagi 
bogʻlanish yordamida aniqlanadi 
mm
h
q
d
e
13
013
,
0
70
,
0
6
,
0
48
,
3
000338
,
0
48
,
3








bu yerda: 
q
e
 - har bir egatga beriladigan suv sarfi, m /s; 
µ - suv sarfi koeffitsenti, µ =0,6;
h - teshikchadagi pezometrik bosim h = 2,8 · Dst = 2,8 · 0,25 = 0,70 m 
Quvurdagi suv tezligi quyidagicha aniqlanadi: 
s
m
Q
v
eq
br
eq
/
.
22
,
1
0491
,
0
06
,
0




 
bu yerda,
br
q
s
Q
..
.
- egiluvchan quvur suv sarfi; 
eq

- egiluvchan quvur maydoni. 
2
2
2
0491
,
0
4
)
25
,
0
(
14
,
3
4
m
d
eq
eq







Sugʻoruvchi quvurga berilishi kerak boʻlgan bosim quyidagicha hisoblanadi: 

---

84 
m
H
b
45
,
1
72
,
0
47
,
1
70
,
0
h
-
H
H
eq
ох







bu yerda, N 
ox
 - sugʻoruvchi quvurning oxirgi teshigidagi pezometrik bosim. 
m
d
H
eq
70
,
0
25
,
0
8
,
2
8
,
2
ох





N 
eq
 - sugʻoruvchi egiluvchan quvur uzunligi boʻyicha yoʻqolgan bosim 
qiymati.
m
H
eq
47
,
1
300
0049
,
0
L
h
eq
eq





bu yerda, h - sugʻoruvchi quvurning boshidagi v a quvurning oxirgi qismidagi 
balandliklar farqi (h = 254,70 - 253,98 = 0,72 m). 
h
eq
- sugʻoruvchi 
quvurlarning 1 m uzunligidagi yoʻqolgan bosim 
ma’lumotnomalardan olinadi (4.18-jadval,160 bet [15].
2.Nov kanalining gidravlik hisobi quyidagi bogʻlanish yordamida amalga 
oshiriladi:
m
I
Q
h
shа
shа
shа
30
,
0
001926
,
0
120
,
0
189
,
0
189
,
0
25
,
0
5
,
0
25
,
0
5
,
0





001926
,
0
675
70
,
254
256
75
6
0








shа
shа
L
ПК
ПК
I
bu yerda, n - novlarning gʻadir budurlik koeffsenti n=0,015 
R - parabola koʻrsatkichi; 
shа
I
- nov kanalning(shox ariqning) nishabligi. 
157
,
0
.
35
,
0
;
189
,
0
2
,
0
.
015
,
0





F
uchun
P
F
uchun
Р
vа
n
 
Shox ariq uchun nov markasini quyidagicha aniqlanadi: 
m
h
h
H
shа
shа
40
,
0
1
,
0
30
,
0






bu yerda: 
h

- suv sathidan yuqoridagi ehtiyot balandligi, m. 
Bajarilgan hisob kitoblar boʻyicha shox ariq uchun LR - 40 markali novni 
tanlash mumkin. 

---

85 
3. XIK kanalidagi suvning haqiqiy chuqurligi quyidagicha aniqlanadi: 
m
I
Q
h
XIK
XIK
XIK
25
,
0
002667
,
0
13
,
0
189
,
0
189
,
0
25
,
0
5
,
0
25
,
0
5
,
0





002667
,
0
1500
252
256
00
15
0








XIK
XIK
L
ПК
ПК
I
XIK uchun nov markasini quyidagicha aniqlanadi: 
m
h
h
H
XIK
XIK
35
,
0
1
,
0
25
,
0






XIK uchun xam LR-40 markali novni qabul qilinadi.