Учебное пособие для вузов. Т.: Тфи, 2019. с. A. S. Djuraev- doctor of Economics, Professor of the Department of «Taxes and Taxation»
-MAVZU: SOLIQ MA‟MURCHILIGI TIZIMINING TASHKILIY VA
Download 4.14 Mb. Pdf ko'rish
|
SOLIQ MA‟MURCHILIGI OQUV QOLLANMA
|
2-MAVZU: SOLIQ MA‟MURCHILIGI TIZIMINING TASHKILIY VA HUQUQIY ASOSLARI 1. Soliq ma‟murchiligi to‟g‟risida tushuncha va uni ahamiyati. 2. Soliq tizimida soliq ma‟murchiligini takomillashtirish tamoyillarining ustuvorligi. 3. Soliq munosabatlarini boshqarish tizimida soliq ma‟murchiligining huquqiy asoslari. 1. Soliq ma‟murchiligi to‟g‟risida tushuncha va uni ahamiyati. Jahon iqtisodiy rivojlanishida soliq sohasida turli xil fikrlar mavjud bo‘lishi bilan birga, soliq ma‘murchiligini xususida, uni talqin etish xususida ham turli xil fikrlar mavjud. Iqtisodiy adabiyotda soliq ma‘murchiligining mohiyatini anglash bo‘yicha bir-biridan farqlanuvchi qarashlar mavjud. Masalan, ingliz olimasi O.Noginaning fikriga ko‘ra, ―soliq ma‘murchiligi soliqlarni undirish bilan bog‗liq bo‘lgan tadbirlar majmuidir‖4 deb takidlab o‘tgan. Boshqa bir guruh iqtisodchilar, xususan amerikalik olim A.Teyt soliq ma‘murchiligini barcha soliqlarni minimal xarajat qilib maksimal darajada yig‗ib olishga qaratilgan tadbirlarning yig‗indisi sifatida qaraydilar. Ayrim mutaxassislar soliq ma‘murchiligining ko‘rinishlaridan biri soliq organlarining huquqiy munosabatlari bilan bog‗liq faoliyatidir deb hisoblaydilar. Umuman olganda soliq ma‘murchiligini soliq tizimida o‘ziga xos boshqarish mexanizmi sifatida ham qarash mumkin. Soliq ma‘murchiligi davlat bilan soliq to‘lovchilar o‘rtasidagi soliq munosabatlarini boshqaruvchi yoki boshqacha aytganda, davlatning soliq siyosatining amalga oshirilishini ta‘minlovchi va shunga xizmat qiluvchi asosiy vosita bo‘lib, u soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlarini o‘zida aks ettiradi. 4 О.А.Ногина ―Налоговый контролъ: вопросы теории 2002 г 14 Ya‘ni, davlat soliq ma‘murchiligi orqali soliq tizimi va soliq organlarining faoliyatini muvofiqlashtirib turadi. Bu holat xususan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada oydinlashib, alohida ahamiyat kasb etib boradi. Xorijiy manbaalarda soliq ma‘murchiligiga turlicha ta‘riflar keltirilgan. Bu borada ayrim tadqiqotchilar soliq ma‘murchiligini soliq idoralarining kundalik faoliyati deb qarashsa, ba‘zilari byudjet tushumlarini ta‘minlashda soliq xizmatining nazorat funksiyasi deb qaraydilar yoki boshqa tadqiqotchilar soliq boshqaruvi bilan bog‗liq munosabatlar ham deb hisoblaydilar. Ba‘zi davlatlarda soliq ma‘murchiligi soliq munosabatlarining davlat boshqaruvi tizimining ajralmas elementi deb qaraladi. Ko‘pchilik davlatlarda soliq ma‘murchiligi, bu soliq idorasi o‘zining ayrim avtonom funksiyalarini amalga oshirishni saqlagan holda moliya vazirligi faoliyatining asosiy qismi hisoblanadi. Jumladan, Amerika qo‘shma shtatlari va Buyuk britaniyada ushbu apparatlar Ichki daromadlar xizmati (IDX) deb yuritilsa, Fransiyada Bosh soliq boshqarmasi, Germaniyada esa Federal soliq boshqaruvi, yer va boshqalarning soliq boshqarmalari bo‘lib tashkil topgan. Rossiyada ―soliq ma‘murchiligi‖ termini va soliq munosabatlari nazariyasi hamda metodologiyasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri bilan birga aniqrog‗i sobiq ittifoq parchalangandan keyin kirib kelgan. Rossiyada birinchilardan bo‘lib, aniqrog‗i 1997 yilda iqtisodchi olim M.T.Ospanov o‘zining ―Soliq islohotlari va soliq munosabatlari garmonizatsiyasi‖ nomli ilmiy ishida soliq ma‘murchiligining mohiyati haqida fikr yuritib, ―Soliq ma‘murchiligi deyilganda, davlat va soliq qonunchiligida belgilangan vakolati va mansab vazifalaridan kelib chiqib amalga oshiriladigan soliq boshqaruvi‖ 5 tushuniladi deb ta‘kidlaydi. Bizning fikrimizcha M.T.Ospanovning ushbu fikrlarida soliq ma‘murchiligi tor doirada faqat davlat tomonidan belgilab berilgan vakolat va 7 Оспанов М. Налоги и налогообложение: Учебник.-7-е. изд., перераб. и доп..- Издательско-торговая корпорация «Дашков и Ко», -М.: 1997г.- 314 с.; 15 mansab vazifalarida belgilangan holatlar bo‘yicha boshqaruv soliq ma‘murchiligi deb tushinilmoqda. Iqtisodchi olima G.YA.Chuxinina esa, ―soliq ma‘murchiligi mohiyatini juda tor doirada, ya‘ni soliq nazorati sub‘ektlari faoliyatini samarali amalga oshirish va tashkil etish‖ dab hisoblaydi. Rossiyalik iqtisodchi olimlarning fikrlarini tahlil qilib shuni qayd etish mumkinki, ularda hozirgacha soliq ma‘murchiligi tushunchasini bir xil fikrlash mavjud emas. Ularda ko‘proq soliq organlarining soliq to‘lovchi yuridik va jismoniy shaxslar ustidan soliq qonunchiligiga rioya etilishi bo‘yicha amalga oshriladigan faoliyatlari deb qaralgan. Ya‘ni mazmunan soliq nazorati tushunchasiga moslashtiriladi. Ba‘zi bir iqtisodchi olimlar soliq ma‘murchiligini bu minimal miqdorlardagi xarajatlar hisobidan maksimal hajmda barcha soliqlarni to‘liq va o‘z vaqtida to‘lashga qaratilgan kompleks tadbirlar deb tushunadilar. Jumladan, iqtisodchi olima T.A.Slesareva ―soliq ma‘murchiligi – bu soliq munosabatlarida qatnashuvchilar o‘rtasidagi boshqaruv jarayoni bo‘lib, soliq organlarining byudjet tizimidagi turli darajadagi byudjetlar o‘rtasidagi majburiyatlarni bajarishda soliqlarni yig‗ish va ular ustidan nazoratni amalga oshirish doirasida yuzaga keladigan jarayon‖ 6 deb tushuntiradi va soliq ma‘murchiligini konkretlashtirish uchun uni ―keng‖ va ―tor‖ ma‘noda aniqlashtirib olishni taklif etadi. Soliq ma‘murchiligini keng ma‘noda aniqlashda, uni turli darajadagi ma‘muriy boshqaruvlar tizimining soliq sohasidagi soliq boshqaruvi tizimi deb qarab, federal va hududiy darajada soliq munosabatlarida qat‘iy majburiy ma‘murchilik choralarni belgilovchi markaziy boshqaruvni amalga oshiruvchi soliq tizimi deb qaraydi. Majburiy ma‘murchilik tarkibi deyilganda, ijtimoiy- iqtisodiy va soliqning fiskal funksiyalari soliqlarni rejalashtirish, soliqlar tushumini 8 Слесарева Т. Упрощенная система Налогообложения: Учебник -М.: ЕНВД 2007г.-112-с 16 va nazoratini tartibga solish, soliq solish jarayonlarini boshqarishda xorijiy malakatlar tajribalaridan foydalanish tushunilishini; Soliq ma‘murchiligiga tor ma‘noda aniqlashda esa barcha soliq munosabatlarida qatnashuvchilarni soliq qonunchiligi bajarilishini ta‘minlashda soliq organlarining bevosita faoliyati tushunilishini taklif etadi. Dastlab shuni ta‘kidlash kerakki, yuqorida ta‘kidlanganidek, ―soliq ma‘murchiligi‖ iborasi keyingi yilllada foydalanilayotgan bo‘lishiga qaramasdan uning mohiyatini ifodalash maqsadida bir necha shakldagi ta‘riflari mavjud. Masalan, O.A.Mironova va F.F.Xanafeevlarning 2005 yilda Moskvada ―OMEGA-L‖ nashriyotida nashrdan chiqqan va ―Nalogovoe administrirovanie‖ deb nomlangan darsliklarida (o‘quv qo‘llanmalarida) soliq ma‘murchiligining mazmun-mohiyatini ifodalovchi quyidagi ta‘rif berilgan: ―Nalogovoe administrirovanie - eto dinamicheski razvivayushayasya sistema upravleniya nalogovshi otnosheniyami, koordiniruyugsaya deyatelnost nalogovix organov v usloviyax rinochnix otnosheniy‖ 7 . Keltirilgan bu ta‘rifni o‘zbekchaga o‘giradigan bo‘lsak, u holda ta‘rif quyidagi shakl va mazmunga ega bo‘ladi: ―Soliq ma‘murchiligi - bu bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq organlari faoliyatini muvofiqlashtiradigan, soliq munosabatlarini boshqarishning dinamik rivojlanayotgan tizimi‖ 8 Bizning fikrimizcha, bu keltirilgan ta‘rifda soliq ma‘murchiligining mohiyatini ifodalovchi ikki jihatga alohida e‘tibor qaratilgan: 1) bu erda soliq ma‘murchiligining mohiyati, eng avvalo, soliq organlarining faoliyatini muvofiqlashtiruvchi tizim sifatida talqin qilinayapti; 2) ta‘rifda soliq ma‘murchiligining mohiyati soliq munosabatlarini boshqarish tizimi orqali ifodalanishi ham qayd etilgan. Bizning nazarimizda, O.A.Mironova va F.F.Xanafeevlarning soliq ma‘murchiligiga bergan ta‘riflaridagi ―bozor iqtisodiyoti sharoitida ‖ va "dinamik 7 Mironova O.A., Xanafsev F.F. Nalogovos administrirovanie. Uchebnik. – M.: «OMGA-L». 2005. str:33. 8 Mironova O.A., Xanafsev F.F. Nalogovos administrirovanie. Uchebnik. – M.: «OMGA-L». 2005. str:33. 17 rivojlanayotgan‖ kabi iboralar soliq ma‘murchiligiming mohiyatini ochib berishda, ma‘lum darajada, ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ularni mohiyatni ifodalashning hal qiluvchi belgilari sifatida talqin etish unchalik maqsadga ega emasdir. Umuman olganda, yuqoridagi mualliflar tomonidan soliq ma‘murchiligiga berilgan ta‘rif o‘zining qisqaligi va ma‘lum darajada, aniqligi bilan ajralib turishini e‘tirof etish joiz. Bu berilgan ta‘rifning yutug‘i sifatida ko‘rsatilishga arziydi. Shu bilan birgalikda, bizning fikrimizcha, O.A.Mironova va F.F.Xanafesvlar tomonidan soliq ma‘murchiligiga berilgan ta‘rifda uning mazmun-mohiyati etarli darajada to‘liq ochib berilmaganga o‘xshaydi. Buning asosiy sababi shundaki, qayd etilgan mualliflarning ta‘rifida soliq ma‘murchiligining mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi asosiy holatlarning hammasi ham inobatga olinmagan. Shuning uchun ham bu ta‘rifni soliq ma‘murchiligining mohiyatini to‘liq ifodalovchi ta‘rif deb atashga asoslar etarli emasdir. Bizning fikrimizcha, soliq ma‘murchiligining mazmun-mohiyatini ifodalovchi ta‘rifi bu jarayonda e‘tiborga olinishi kerak bo‘lgan barcha holatlarni hisobga olishi zarur. Download 4.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|