Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»
Ahmad Farg‘oniy nilometri va uning olamshumul ahamiyati
Download 6.22 Mb. Pdf ko'rish
|
|
1.6.3. Ahmad Farg‘oniy nilometri va uning olamshumul ahamiyati
Buyuk astronom, muhandis va tadqiqotchi alFarg‘oniy nomi butun ma’rifiy dunyoda mashhurdir. Ko‘pgina asrlar mobaynida dengizchi va karvonboshilar foydalangan, yulduzlarning harakatini o‘lchaydigan asbob - usturlobni alFarg‘oniy kashf qilgan. Misrdagi Nil daryosi sathini aniq belgilab beradigan, bugungi kunda ham mavjud bo‘lgan ulkan inshoot - nilometrni o‘sha zot barpo etgan. Biz ana shunday buyuk ajdodlarimiz nomini faxr bilan tilga olish huquqiga egamiz. Islom Karimov Ahmad alFarg‘oniy (Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy, 797861-yillar) astronomiya, geodeziya kabi fanlar bilan bir qatorda, suv ilmining ham bilimdoni bo‘lgan. Insoniyatni 12 asr davomida hayratga solib kelayotgan Nil daryosi suvi sathini o‘lchash inshooti – Nilometr fikrimizning yorqin dalilidir. Bu haqda H.H.Hasanov shunday yozadi: "...Farg‘oniy Bog‘dod xalifasi alMutavakkilning buyrug‘i bilan Nil daryosida suv sathini o‘lchaydigan asbobni tuzatish va o‘rnatish uchun 861-yilda Fustot (Qohira) shahriga borgan". Ushbu qayd etilganlar haqida mulohaza yuritadigan bo‘lsak, Ahmad al-Farg‘oniy Nil daryosining gidrologik rejimi va umuman, suv ilmi haqida ma’lum bilimlarga ega bo‘lgan bo‘lishi kerak. Aks holda, oldingilardan tubdan farq qiladigan, murakkab va shu bilan birga, o‘ta mukammal suv o‘lchash inshooti Nilometrni loyihalash hamda qurish ishlari unga topshirilmagan bo‘lar edi. Sharq ilmiy manbalarida u “Miqyos anNil” deb tilga olinadi. Ahmad Farg‘oniy chuqur egallagan suv ilmini hamda uning mahsuli bo‘lgan "Miqyos anNil" ta’rifini boshlashdan oldin quyidagilarni alohida ta’kidlash lozim. "Miqyos anNil" nafaqat suv sathini o‘lchash inshooti, balki noyob me’moriy yodgorlik ham hisoblanadi. Shuni nazarda tutadigan bo‘lsak, inshootning qurilishi va me’morchiligi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni, jumladan, uni loyihalashdan tortib, qurilish ishlarigacha qay yo‘sinda amalga oshirilganligi, qanday qurilish materiallaridan foydalanilganligi hamda ularning yechimini topishga oid muhandislik hisobkitoblari kabi masalalarni yoritib berishni shu soha mutaxassislarining vazifasi deb hisoblaymiz. Shu tufayli asosiy e’tiborni inshootning Nil daryosi suvi sathini o‘lchash bilan bog‘liq bo‘lgan 23 jihatlarinigina yoritishga qaratamiz. Dunyodagi eng yirik daryolardan biri Nil daryosida "Miqyos anNil" kabi noyob suv o‘lchash inshootini qurish uning ijodkori oldiga suv ilmi bilan bog‘liq bo‘lgan bir qancha talablarni qo‘ygan bo‘lishi tabiiy. Shulardan eng asosiysi inshoot qurilishi mo‘ljallangan daryo, ya’ni Nil daryosi haqida o‘sha davrgacha to‘plangan ilk gidrologik ma’lumotlarni chuqur tahlil qila bilish bo‘lsa, ikkinchisi ulardan inshootni loyihalash va qurish ishlarini amalga oshirish jarayonida zarur bo‘ladigan tegishli amaliy xulosalarni chiqara olishdan iborat bo‘lgan. Bu ishlarni bajarish esa, o‘z navbatida, suv ilmi va uning amaliy tatbiqini chuqur egallagan kishilargagina nasib etadi. Shu ma’noda fikrmulohaza yuritadigan bo‘lsak, Ahmad Farg‘oniy "Miqyos anNil" ni qurish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiyamaliy faoliyati davrida, shubhasiz, quyidagi manbalardan bahramand bo‘lgan: 1) Turonzaminda qadimdan to o‘zi yashagan davrgacha to‘plangan suv ilmi hamda uning amaliy tatbiqi haqidagi ma’lumotlar; 2) Nil daryosi, uning gidrologik rejimi haqida Ahmad Farg‘oniygacha va u yashagan davrda to‘plangan ma’lumotlar; 3) Ahmad Farg‘oniyning Nil daryosi suvi rejimiga oid bevosita o‘zi to‘plagan ma’lumotlar. Ahmad Farg‘oniyning Nil daryosi haqida ma’lumotlar to‘plashi, yuqorida eslatib o‘tilganidek, al-Xorazmiy (783850-yillar) boshchiligida 836-yilda tuzilgan "Ma’mun dunyo xaritasi" da keltirilgan "Nil daryosi havzasi xaritasi" dan boshlangan bo‘lsa ajab emas. Hatto, ko‘pchilik tadqiqotchilar fikricha, uning yaratilishida Ahmad Farg‘oniyning o‘zi ham bevosita ishtirok etgan. Umuman olganda, Ahmad Farg‘oniy "Miqyos anNil" ning loyihasini tayyorlash hamda uni qurish ishlariga tayyorgarlik ko‘rish davrida Nil daryosi haqida o‘zigacha to‘plangan birlamchi gidrologik ma’lumotlarni tahlil qilgan va ulardan ish jaryonida foydalangan bo‘lishi aniq. Shu bilan birga, uchinchi manba ham alloma nazaridan chetda qolmagan, ya’ni uning o‘zi ham Nil daryosida maxsus kuzatuv - o‘lchov ishlarini bajargan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Zero, "Miqyos anNil"dek suv sathini juda aniq o‘lchashga imkon beradigan qurilmani bunyod etish daryolarda suv o‘lchash ishlarini puxta bilishni taqozo etadi. Ahmad Farg‘oniyning ana shunday imkoniyatlarga ega bo‘lganligi quyidagi dalillarda o‘z isbotini topadi. Ahmad Farg‘oniy boshchiligida qurilgan inshootning asosiy vazifasi Nil daryosi suvi sathini o‘lchashdan iborat bo‘lgan. Shu tufayli uning gidrologik ta’rifi haqida qisqacha to‘xtalib o‘tish joizdir. |
