Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

Ma’nosi: Etil suvi qoyalar tubiga zarb bilan urilib oqmoqda. 
Toshgan suvlardan hosil bo‘lgan ko‘lchalarda baliq, baqalar ko‘paymoqda. 
"Devon"da Irtish daryosi haqida quyidagilarni o‘qiymiz: "Ertish 
(Irtish) yamak sahrosida oqadigan bir suvning nomi. Bir necha tarmoq 
(ariq)lardan iborat bo‘lgan shu suv (nahr) o‘sha yer (qir)dagi bir ko‘lga 
quyiladi. Uni "ertish suvi" deyiladi. Bu nom suvdan o‘tishda "kim tez 
o‘tar" ma’nosida qo‘llanilgan "ertish" [moq] so‘zidan olingan". Bu yerda 
Irtish daryosi quyiladigan Zaysan ko‘li nazarda tutilgan bo‘lishi kerak. 
Xulosa qilib aytganda, Mahmud Qoshg‘ariyning "Devonu lug‘otit 
turk" asaridan gidrologiya atamalari manbai sifatida foydalanish mumkin. 
Ushbu asarni sinchiklab o‘rganish o‘lkamiz hududining o‘sha davrdagi 
gidrografiyasi haqida tegishli tasavvur hosil qilishga hamda uning hozirgi 
kundagi holati bilan solishtirishga imkon beradi. 
Mahmud Qoshg‘ariydan keyin, XII ­ XIII asrlarda yashagan buyuk 
olimlar - Abulqosim Mahmud ibn Umar az­Zamahshariy (1074 ­ 1144-
yillar), Muhammad Najib Bakron (XII asrning ikkinchi yarmi ­ XIII asr 
boshi) va boshqalar ham suv ilmiga katta ahamiyat berganlar. Masalan, 
az­Zamahshariy "Kitob al­jibol va amkina val lityoq" (Tog‘lar, joylar va 
suvlar haqidagi kitob) nomli asar ham yozgan. Najib Bakron esa 1209-yilda 
xorazmshoh Muhammad ibn Takashga (1200­1220-yillarda hukmronlik 
qilgan) dunyo xaritasini taqdim qiladi. Uning xaritaga ilova qilingan 
"Jahonnoma" nomli asarida quyidagilarni o‘qish mumkin: "Bahirai Issiqko‘l ­ 
Barsg‘on yaqinida, Turkiston chegarasidadir. Uning hamma suvi issiqdir 
(ya’ni muzlamaydi). Tashqarisiga hech oqmaydi". 
Beruniy, uning zamondoshlari va ularga nisbatan keyinroq yashagan 
olimlar suv ilmining amaliy tadbiqiga ham katta ahamiyat berganlar. 
Jumladan, Beruniyning "O‘tgan avlodlar yodgorligi" asarida sun’iy 
favvoralar, kanallarni uzunlik bo‘yicha nivelirlash uskunalari haqida 
axborot berilgan. X asrda yashagan boshqa bir xorazmlik olim Abu 
Abdulloh Xorazmiy "Ilmlar kaliti" asarida Marv vohasidagi sug‘orish 
ishlariga va texnikasiga alohida bob bag‘ishlagan. Umuman olganda, shu 
davr olimlari suv inshootlari qurilishida yuksak muhandislik mahoratini 
namoyon etganlar. Masalan, arab olimi Istarxiy (X asr) ma’lumotlariga 
ko‘ra Samarqand shahri IX asrdan boshlab tubiga qo‘rg‘oshin quyilgan 
akveduk ­ ko‘tarma ariq orqali suv bilan ta’minlangan. Yoki sug‘oriladigan 

---

45 
yerlarni suv bilan ta’minlashni yaxshilash maqsadida tog‘oldi hududlarida 
korizlardan foydalanishgan (1.6­rasm, a va b). Xuddi shu maqsadda suv 
omborlari ham qurilgan. Masalan, akademik Ya.G‘.G‘ulomov ma’lumotiga 
ko‘ra, X asrda Forish tumanida qurilgan Xonbandi suv ombori 1,5 mln.kub 
metr suvni sig‘dira olgan.