Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

"Beruniyning dengizlar nazariyasi" nomini olgan. 
Beruniy o‘sha davrdayoq tabiatda suvning aylanish jarayonini to‘la 
tasavvur qilgan va bu haqda quyidagicha yozadi: "Yer yuzi havo bilan 
o‘ralgan. Suv isiganda bug‘ga aylanib, havoga ko‘tariladi, keyin bulutga 
aylanadi, unda tomchilarga aylanib, yog‘adi". Biron yerga tushadigan 
yog‘in miqdori va turi haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun shu joydagi 
"... tog‘lar holatini, shamollar qanday esishini va bulutlar harakatini 
o‘rganish kerak", deydi. U yog‘inning yil ichida va balandlik mintaqalari 
bo‘yicha o‘zgarishi haqida "Osori boqiya" asarida qisqa va lo‘nda qilib 
shunday yozadi: "Aniqki, yog‘in (bizning mamlakatlarda) qishda ko‘proq 
yog‘adi, yozda kamroq, tog‘larda ko‘proq, tekisliklarda kamroq...". 
Kelajakda Beruniy asarlarini yanada mukammalroq o‘rganish 
“Daryolar gidrologiyasi” fani tarixini boyitishi tabiiydir. 
Daryolar gidrologiyasi va, umuman, gidrologiyaga oid ma’lumotlar 
Beruniyning Mahmud Gardeziy, Nosir Xisrav kabi zamondoshlari 
asarlarida ham keng yoritilgan. Masalan, Mahmud Gardeziyning asarlarida 
suv ilmiga oid qiziqarli ma’lumotlarni uchratamiz. U 1050-yilda yozib 
tugallagan "Zayn al­Axbor" (Axborot ko‘rki) nomli asarida shunday 
yozadi: "Irtish ­ kattagina daryo. Agar biron kishi daryoning narigi 
qirg‘og‘ida tursa, bu qirg‘oqdan uni tanib bo‘lmaydi. Suvi qoramtir" yoki 
"Issiqko‘lning bo‘yida yetti kun yuriladi. Unga 70 tacha jilg‘a quyiladi. 
Suvi - sho‘r". 
Beruniyning yana bir zamondoshi - Nosir Xisravning 1049-yilda 
yozib tugallangan "Safarnoma" asarida quyidagilarni o‘qiymiz: "Nil 
daryosi... Misr yonidan o‘tadi va Rum (O‘rta) dengiziga quyiladi... Nil suvi 
ko‘payganda Termiz yonidagi Jayxun (Amudaryo) ning suvidan ikki 
baravar ortiq ko‘rinadi". Shu asarda olim dengizlarda suv qalqishi jarayoni 
tafsilotini quyidagicha bayon qiladi: "Ummon dengizi (Fors qo‘ltig‘i)da 
har kuni ikki mahal suv qalqishi kuzatiladi, (suv) 10 gaz ko‘tariladi va 
yana pasayadi... Dajla va Frot daryolari juda sekin oqadi... Dengiz qalqigan 
paytda daryolar suvi 40 farsahga orqasiga surilib ketadi va daryo go‘yo 
teskari oqayotganday ko‘rinadi. Bu hodisa Oyning holatiga bog‘liqdir". 

---

41