Umumiy entomologiya

Brakon tunlam qurtini zararlashi. 
Urg‘ochi brakon zotlari o‘lja tanasiga tuxum qo‘yishdan oldin uni elkasiga tuxum 
qo‘ygichini sanchib falajlaydi. Natijada qurt harakatsizlanib, oziqlanishdan to‘xtaydi. 
SHuni qayd qilish lozimki, brakon o‘ljasini zararlaganda faqat zahar bezidagi qo‘shimcha 
zahardan foydalanadi. Umuman olganda bitta urg‘ochi brakon zaharidan 1 mln. 600 ming 
xo‘jayin qurtlari falajlanishi mumkin. Brakon tuxum qo‘yishda xo‘jayin tanasi sirtining 
silliqligiga, siyrak tukligiga, uning tana o‘lchamiga e'tibor beradi, ya'ni yuqorida keltirilgan 
ko‘rsatkichlar qanchalik qulay bo‘lsa, parazit qo‘yadigan tuxum soni ham shunchalik yuqori 
bo‘ladi. SHuning uchun ham, yaydoqchi ko‘pincha o‘rta va katta yoshdagi qurtlarni 

---

zararlaydi. Ko‘p yillik tajribalarda kuzatilishicha har bir g‘o‘za tunlami qurtining tanasiga 
50 dan ko‘proq (o‘rtacha 20-25 ta), makkajo‘xori kapalagi qurti tanasiga 40 tagacha 
(o‘rtacha 15 ta), katta mum kuyasi qurti tanasiga 35-60 tagacha (o‘rtacha 20 ta), un kuyasi 
qurti tanasiga 10-12 (o‘rtacha 5 ta) tuxum qo‘yishi aniqlangan (Mirzalieva, 1981). Xavo 
xarorati va nisbiy namligiga qarab tuxumlardan lichinka chiqishi uchun 1-5 kungacha, 
lichinkalarning to‘liq rivojlanishi 2 - 6 kungacha va nihoyat g‘umbaklardan etuk zotlar uchib 
chiqishi uchun esa 6-13 kungacha vaqt kerak bo‘ladi.
Brakonning otalangan tuxumidan urg‘ochi va erkak, urug‘lanmagan tuxumlaridan esa faqat 
erkak zotlar rivojlanadi. Lichinkalar xo‘jayin qurt tanasida 3-5 kun oziqlanadi, keyin esa 
uzunchoq oq pillacha o‘rab, uning ichida g‘umbakka aylanadi. Oradan 5-8 kun o‘tgach 
g‘umbaklardan voyaga etgan brakonlar uchib chiqadi. Odatda jinslar nisbati 1:1 ga teng 
bo‘ladi. Tabiatda urg‘ochi brakon o‘z xo‘jayinini qurti yoshiga qapab 150-300 taga qadar 
uning qurtlarini zararlaydi. Ekinzorlardagi zararkunanda populyasiyasi zichligi katta bo‘lsa, 
urg‘ochi brakon ularning ko‘pchiligini zararlasada, zararlangan qurtlarning faqat 60-70 
foizigagina tuxum qo‘yadi. Normal zararlangan qurtlar 13-35 kungacha va undan ham 
ko‘proq buzilmasdan saqlanadi. Bu muddat brakon avlodining to‘liq rivojlanishi uchun 
etarlidir. Tuxum qo‘yishdan oldin urg‘ochi brakon xo‘jayin tanasiga bir necha bor tuxum 
qo‘ygichini sanchadi va bunday sanchiqlar o‘rnidan chiqqan gemolimfa bilan urg‘ochi va 
erkak brakon voyaga etganlari qo‘shimcha oziqlanadi. Tabiiy sharoitda, mavsum davomida 
brakon 10 va undan ortiqroq martagacha avlod berishi, laboratoriya sharoitida esa uni yil 
davomida ko‘paytirish mumkin
.
Umuman olganda g‘o‘za tunlami bir dona qurtida 60 tagacha, makkajo‘xori kuyasi 40-60, 
janubiy ombor va un parvonalari qurtlarida 10 tagacha, mum kuyasi qurtida 30 tagacha, 
arvoh kapalagi bir dona qurtida esa 250 taga qadar brakon lichinkalari rivojlana olishi 
mumkin. Brakon juda serpusht bo‘lib, uni ko‘paytirish sharoitlariga qarab va xo‘jayin turiga 
mos ravishda har bir urg‘ochi 100 tadan 800 tagacha tuxum qo‘yishi kuzatilgan. Respublika 
ishlab chiqarish biolaboratoriyalarida brakon faqat katta mum kuyasi qurtlaridagina 
ko‘paytiriladi.

---