Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

 
 

---

6 
Oʻlchash xatoligi va aniqlik klassalari 
Ma’lumki, barcha laboratoriya ishlarida oʻlchov asboblaridan foydalaniladi. Ular 
oʻlchash jarayonida ayrim sabablarga koʻra oʻlchanayotgan kattalillar haqiyqiy 
qiymatidan farq qiladi, yani oʻlchash xatoligiga yoʻl qoʻyadi. Oʻlchov 
asboblarining oʻlchash xatoligi deb ularning koʻrsatishi boʻyicha aniqlangan 
qiymat 
𝑋
𝑘oʻ𝑟
bilan haqiyqiy qiymat
𝑋
ℎ𝑎𝑞
orasidagi farq 
∆𝑋 ga aytiladi. Bu asosiy 
xatolik quydagi uch xil koʻrinishda boʻladi: 
a) 
Absolyut xatolik
∆𝑋 = 𝑋
𝑘oʻ𝑟
− 𝑋
ℎ𝑎𝑞
bu yerda: 
𝑋
𝑘oʻ𝑟
– oʻlchov asbobining koʻrsatgan qiymati; 
𝑋
ℎ𝑎𝑞
– oʻlchov 
asbobining koʻrsatishi kerak boʻlgan haqiyqiy qiymati. 
Absolyut xatolik oʻlchash texnikasida aniqlik oʻlchovi boʻla olmaydi, chunki 
agar shkalada absolyut xatolik 
∆𝑋 = 0,5 mm boʻlsa, bu miqdor shkala kengligi 
boʻyicha 100 mm oraliqqa nisbatan kichik, 10 mm oraliqqa nisbatan juda katta son 
boʻladi. Shu tufayli oʻlchov texnikasida nisbiy xatolik tushunchasidan 
foydalaniladi. 
b) 
Nisbiy xatolik (foiz hisobida) 
𝛾
𝑛
=
∆𝑋
𝑋
ℎ𝑎𝑞
100% 
Nisbiy xatolik ham oʻlchash texnikasida uncha koʻp qoʻllanilmaydi, chunki 
agar oʻlchanadigan miqdor oʻzgaruvchan boʻlsa, nisbiy xatolik ham oʻzgaradi. 
Bundan xulosa shukin, absolyut va nisbiy xatoliklarni kamaytirish uchun oʻlchov 
asbobi shkalasining yuqori qismida ishlash zarur boʻladi. 
c) 
Keltirilgan nisbiy xatolik (foiz hisobida) 
𝛾
𝑘
=
∆𝑋
𝑋
𝑘
100% 
bu yerda 
∆𝑋 absolyut xatolik; 𝑋
𝑘
oʻlchov asbobining shkalasidagi eng katta 
qiymat. 
Masalan, voltmetr shkalasi 0…150 V boʻlsa, 𝑋
𝑘
= 𝑋
𝑚𝑎𝑥
= 150 𝑉 boʻladi. 

---

7 
Agar oʻlchov asbobining xarakteristikalari boʻyicha topilgan eng katta absolyut 
xatolik 
∆𝑋 = 2 𝑉 boʻlsa, keltirilgan xatolik 
𝛾
𝑘
=
∆𝑋
𝑋
𝑡𝑎ℎ
100% =
2
150
∗ 100% = 1.33% 
boʻladi. 
Bu miqdor oʻlchov asbobini xarakterlovchi oʻzgarmas son boʻlib qoladi. 
Oʻlchov asboblarining xatoligi odatda shkalaning ish qismiga muvofiq 
normalanadi. Bir tekis shkalaga ega boʻlgan oʻlchov asboblari uchun butun shkala 
ish qismi hisoblanadi. Shkalasi tekis boʻlmagan oʻlchov asboblari shkalasining ish 
qismi oʻlchashning boshlangʻich qismida 25% oʻtgandan keyin boshlanadi. 
Oʻlchov asboblarining ishlash sharoitlariga qarab asosiy hamda qoʻshimcha 
xatoliklar kelib chiqishi mumkin. 
Asosiy xatolik oʻlchov asboblari normal sharoitda (asboblar toʻgʻri oʻrnatilganda) 
normal temperatura sharoiti 20 ± 5
℃ boʻlganda, tashqi magnit maydoni va boshqa 
tashqi tasirlari boʻlmaganda, mavjud boʻladi. 
Qoʻshimcha xatoliklar normal sharoit buzulganda vujudga keladi. Bunday 
hollarda GOST qoʻshimcha xatoliklar uchun ham tegishli qoʻyim (dopusk) 
miqdorining boʻlishini koʻzda tutadi. 
Asosiy xatoliklar oʻlchov asboblarining barqarorlashgan statik rejimlarga 
tegishlidir. Bundan tashqari, dinamik rejim xatoliklari, oʻlchov asboblarining 
titrashi, turtkilar kabi tashqi sharoit tasirlari va oʻlchanadigan miqdor oʻzgarib 
turishi natijasida paydo boʻladigan xatoliklar qoʻshimcha xatolikka tegishli boladi. 
Oʻlchash aniqligiga yuqorida aytib oʻtilgan xatoliklardan tashqari tasodifiy 
xatoliklar ham katta tasir koʻrsatadi. Oʻlchash jarayoni qanchalik ehtiyotkorlik va 
sezgirlik bilan oʻtkazilganiga qaramay, bir miqdorni bir necha marta oʻlchaganda 
turli natijalar olinishi tasodifiy xatolik borligini koʻrsatadi. Bu xatoliklar oʻlchov 
asbobining koʻrsatishidagi son qiymatini olishda odam tamonidan qoʻyilgan 
xatolikni, mexanizmdagi ishqalanish kuchining, tashqi tasirlarining oʻzgarib turishi 
natijasida vujudga kelishi mumkin. 

---

8 
Oʻlchov asboblarining koʻrsatishi oʻlchanadigan miqdorning haqiyqiy qiymatiga 
yaqinlashish darajasini xarakterlovchi sifat belgisi oʻlchash aniqligi deyiladi. 
Aniqlik klasslari esa oʻlchov asboblariga qoʻyilishi mumkin boʻlgan, keltirilgan 
(asosiy) xatolik qiymati bilan belgilanadi. Aniqlik klassi oʻlchov asbobining 
shkalasida qayd qilingan boʻladi. Oʻlchov asbobi shkalasining hamma ish qismi 
boʻyicha olingan oʻlchov aniqligi bu shkalada koʻrsatilgan aniqlik klassi 
qiymatidan oshmasligi kerak. Masalan, oʻlchov asbobi 0,5 aniqlik klassiga tegishli 
boʻlsa, undagi keltirilgan asosiy xatolik 0,5% ortmasligi kerak. 
Oʻlchov asboblari hozorgi vaqtda quyidagi aniqlik klassalri bilan chiqariladi: 
0,005; 0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0; 6,0. 
Aniqlik kassi 0,1 gacha boʻlgan oʻlchov asboblari laboatoriya sharoitlarida va 
texnik oʻlchov asboblarini tekshirish uchun qoʻllaniladi, aniqlik klassi 0,1…2,5 
gacha boʻlgan oʻlchov asboblari sanoatdagi oʻlchash ishlarida, aniqlik klassi 4,0 va 
6,0 boʻlgan oʻlchov asboblari esa kontrol va signalizatsiya ishlarida keng 
qoʻllaniladi.
Oʻlchov asboblari quyidagi talablarga javob bera oladigan bolishlari kerak. 
1. 
Oʻlchash aniqligi yuqori darajada boʻlishini taminlash. Bunda oʻlchov 
asbobining korsatishi oʻlchanayotgan miqdorining haqiqiy qiymatiga yuqori 
darajada yaqin bolishi talab qilinadi. 
2. 
Yuqori sezgirlik, sezgirlik deb oʻlchov asbobi strelkasining shkala boʻyicha 
chiziqli yoki burchak siljishi oʻzgarishi 
∆𝑌 ning oʻlchanayotgan miqdori qiymati 
oʻzgarishi ∆𝑋 ga nisbatiga aytiladi: 
𝑆 =
∆𝑌
∆𝑋
Oʻchov asbobining sezgirligi 𝑆 uning shkala boʻlinmasi qiymati 𝐶 ga teskari 
nisbatda boʻladi; 𝑆 =
1
𝐶
shkala boʻlinmasi qiymati quyidagicha aniqlanadi: 
𝐶 =
∆𝑋
∆𝑌
Shkala boʻlinmasi ∆𝑌 = 30 boʻlgan oʻlchov asbobida oʻlchanadi – miqdor 
qiymati 
∆𝑋 = 3 𝐴 boʻlsa, 𝐶 =
3
30
= 0,1; 𝑆 =
1
0,1
= 10 boʻladi. ∆𝑋 = 15 𝐴 boʻlsa, 

---

9 
𝐶 =
15
30
= 0,5; 𝑆 =
1
0,5
= 2 boʻladi. Bundan koʻrinadiki, shkala boʻlinmasi qiymati 
𝐶 qancha katta boʻlsa, oʻlchov asbobining sezgirligi shuncha kichik boʻladi. 
3. 
Tashqi sharoit va tashqi ta`sirlari oʻzgarmas boʻlganda oʻlchov asbobining 
koʻrsatishi ham oʻzgarmas boʻlib qoladi. 
4. 
Oʻlchov asbobi inertsionligining kam boʻlishi tez oʻzgaruvchi miqdorlarini 
oʻlchash imkonini beradi. 
5. 
Masofadan turib oʻlchash, oʻlchash natijalarini uzoq masofalarga uzatish, 
oʻlchov informatsion sistemalar kompleksini tuzush va boshqa imkoniyatlarining 
boʻlishi lozim. 
6. 
Oʻlchov asboblari va bloklaridan avtomatika sistemalariga xizmat qiladigan 
oʻlchov sistemalarini komplektlash imkonini berishi talab qilinadi[28].