Umumtexnika fanlari va texnologiya kafedrasi ro‟yxatga olindi №2020 y ― ‖ «tasdiqlayman»

Gazlamaning draplanuvchanligi 
Draplanuvchanlik — gazlamalarning yumshoq, dumaloq burmalar hosil 
qilishi. Draplanuvchanlik gazlamaning massasiga, qattiqligiga va mayinligiga 
bog‗liq. Qattiqlik — gazlamaning o‗z shaklini o‗zgartirishga qarshilik ko‗rsatish 
xususiyati. Egiluvchanlik qattiqlikka teskari xossa bo‗lib, gazlamaning o‗z shaklini 
osongina ‗ozgartirish xususiyatini belgilaydi. 
Gazlamaning qattiqligi va egiluvchanligi tolaning o‗lchamlari va xiliga, 
kalava ipning ingichkaligi, pishitilishi, strukturasiga, gazlamaning tuzilishi va 
pardoziga bog‗liq. Ingichka, egiluvchan tolalardan va bo‗sh pishitilgan kalava 
ipdan to‗qilgan siyrak gazlamalar mayin va egiluvchan bo‗ladi. Egiluvchan 
gazlamalar yaxshi draplanadi, lekin taxlash va tikishda ehtiyot bo‗lishni talab 
qiladi, chunki osongina qiyshayib ketishi mumkin. 
Ruzg‗or buyumlari tikish uchun mo‗ljallangan gazlamalarning egilishga 
qattiqligi PT-2 priborida gazlama bo‗lagining o‗z massasi ta‘sirida egilish 
qiymatini o‗lchash yo‗li bilan aniqlanadi. Sun‘iy charm va plyonka materiallarning 
qattiqligi va elastikligini aniqlaydigan maxsus priborlar bor. 

---

77 
Sun‘iy charm va zamshadan, kompleks kapron iplar hamda monokaprondan 
to‗qilgan gazlamalar, lavsanli jun gazlamalar, pishitilgan kalava ipdan to‗qilgan 
qalin gazlamalar va mo‗l metall ipli gazlamalar ancha qattiq bo‗ladi. Gazlamalar 
kalta yopmali qilib to‗qilganda va appretlanganda qattiqroq chiqadi. Qattiq 
gazlamalar yaxshi draplanmaydi, ya‘ni o‗tkir burchakli qiya yopiq burmalar hosil 
qiladi. Qattiq gazlamalar yaxshi taxlanadi, tikishda qiyshayib ketmaydi, lekin 
ularni qirqish va ho‗llash-dazmollash ancha qiyin bo‗ladi. 
Gazlamaning draplanuvchanligiga qo‗yiladigan talablar uning nimaga 
ishlatilishiga va buyumning modeliga bog‗liq bo‗ladi. Turli bichimli, qo‗yma 
burmali, volanli (volan—xotin-qizlar kiyimining etagiga tutiladigan qush etak), 
keng bichimli ko‗ylak va bluzkalar tikish uchun yaxshi draplanuvchan gazlamalar 
talab qilinadi. Pastki tomoni kengayib boradigan turri bichimli modellar uncha 
draplanmaydigan qattiqroq gazlamalardan tikilishi lozim. Erkaklar kostyumlari va 
paltolari 
tikiladigan 
gazlamalarning 
draplanuvchanligi 
ko‗ylaklik 
gazlamalarnikidan kamroq bo‗lishi mumkin, chunki kostyum va paltolar burmasiz 
bo‗ladi. 
Tabiiy shoyi va shtapel gazlamalar, krep o‗rilishli jun gazlamalar va paltolik 
mayin jun gazlamalar yaxshi draplanadi. O‗simlik tolalaridan to‗qilgan gazlamalar 
(ip gazlama va, ayniqsa, zig‗ir tolali gazlama) jun va shoyi gazlamaga qaraganda 
kamroq draplanadi. 
Draplanuvchanlikni anihlashning turli metodlari bor. Eng oddiy metod 
VNIIPXV ishlab chiqqan metoddir (1-rasm). Sinaladigan gazlamadan 400 X 200 
mm o‗lchamli namuna qirkib olinadi. Namunaning kalta tomoniga to‗rt nuqta 
qo‗yiladi: birinchi nuqta gazlamaning yon chetidan 25 mm ichkaridan, qolganlari 
esa o‗zidan oldingi nuqtadan 65 mm masofada ko‗yiladi. Belgilangan nuqtalardan 
igna o‗tkazib, namunada uchta burma hosil qilinadi. Gazlamaning uchlari igna 
bilan probka yordamida qisiladi va erkin osilgan hamda ignaga mahkamlangan 
gazlama namunasining pastki uchlarigacha bo‗lgan A masofa mm da o‗lchanadi. 
Drapla-nuvchanlik D quyidagi formuladan topiladi: 
Gazlamaning barcha yo‗nalishlarda draplanuvchanligini aniqlash uchun 
diskli metod qo‗llaniladi (2-rasm). Gazlamadan doyra shaklida namuna qirqib 
olinadi va uni kichikroq diametrdagi disk ustiga yopiladi. SHunda gazlama 
namunasida burmalar hosil bo‗ladi. Gazlamaning draplanuvchanligi ana shu 
burmalarning soniga va shakliga, disk yuqoridan yoritilganda gazlama tushiradigan 
proeksiya yuziga qarab aniqlanadi. 
.
100
200
200
A
D

---

78 
Draplanuvchanlik koeffitsient — namuna yuzi bilan uning proeksiyasi yuzi
orasidagi farqning namuna yuziga nisbati. 
Draplanuvchanlik koeffitsienti protsentda ifodalanadi va quyidagi formuladan 
hisoblanadi: 
bunda: S
H
 — namunaning yuzi mm
2
; S
P
 — namuna proeksiyasining yuzi, mm
2
. 
Sun‘iy mo‗ynaning draplanuvchanligi DM-1 priborida halqa metodi bilan
aniqlanadi. 
SNIISHP ma‘lumotlariga ko‗ra draplanuvchanlik koeffitsienti quyidagicha 
bo‗lgan gazlamalar yaxshi draplanuvchan hisoblanadi: ip gazlamalar 65 % dan 
yuqori, ko‗ylaklik jun gazlamalar 80 % dan yuqori, kostyumlik va paltolik jun gaz-
lamalar 65 % dan yuqori, ko‗ylaklik shoyi gazlamalar 85%dan yuqori.