Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuş:
1. Dil uniwersaliýasy diýip näme düşünýärsiňiz?
2. Dil uniwersaliýalarynyň nähili görnüşler bar?
3. Dil uniwersaliýalarynyň görnüşleriniň aýratynlyklaryny düşündiriň.
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Даниленко. В.П. Общее языкозание и история языкознание. – М., 
2009.
2. Хроленко А.Т., Бондалетов В.Д. Теория языка. – М., 2006.
3. Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. – М.,1990. 
Matematiki we inženerçilik dil bilimi
Ýigriminji asyryň ellinji ýyllarynyň ahyrynda dürli ýurtlarda dil 
materiallarynyň düşündirilişine we matematiki usullara bolan gyzyk-
lanmalar artyp başlaýar. Şunuň netijesinde matematiki dil bilimi 
ýüze çykýar. Matematiki dil biliminiň merkezi hökmünde ABŞ-nyň, 
Russiýanyň uniwersitetleri, ylmy edaralary uly işleri alyp barýarlar. 
Bu dil bilimi şol bir wagtda nazary hem-de amaly ylym hökmünde 
ösýär. Matematiki dil bilimiň nazary tarapynda-da, amaly ugrunda-da 
usuly jäht esasy orunda durýar.
Dili matematiki tarapdan öwrenmegiň nazary jähti tekstiň, gep-
leýiş işiniň, diliň dürli nusgasyny döretmegi bilen häsiýetlendiril-
ýär. Onuň has giň ýaýran görnüşi logiko-matematik, nazary-mag-
lumat (teoriýa-informasiýa), ähtimallyk-statistik nusgalarydyr. 
Olaryň tapawutly aýratynlygy dile ol ýa-da beýleki usullar arkaly 
tertipleşdirilen we formalaşdyrylan matematiki beýan etmeler 
hökmünde düşünmegidir. Bu bolsa, dil biliminde diňe bir matema-
tiki we lingwomatematiki nyşanlaryň (simwolikanyň) däl, eýsem, 
matematiki nazaryýetleriň, barlag usullarynyň ulanylmagy üçin 

---

176
esas bolýar. Matematiki dil biliminiň usullaryny açyp görkezmekde 
L. Ýelmslewiň, N. Homskiniň, K. Şennonyň örän gyzykly işleri 
bar. Dil biliminiň öňünde dili maşyn diline öwürmäge mümkinçi-
lik berýän beýan ediş aýratynlygynyň nazary esaslaryny döretmek 
meselesi durýar.Formal grammatikalaryň we dilleriň, sintaktik 
sinteziň, semantik analiziň we sinteziň nazaryýetleri döreýär. Täze 
dilçilik meselelerini çözmekde dil hakyndaky maglumatlaryň beýan 
edilmegi hem-de olaryň üstüniň doldurylmagynyň öwrenilmegi dil 
maglumatlaryny bölümlere bölmegi we awtomatlaşdyrmagy ta-
lap etdi. Şeýlelikde, dilçilik barlaglarynyň awtomatlaşdyrylmagy 
inženerçilik dil biliminiň meseleleriniň döremegine getirdi. Bu me-
selelere awtomatik terjime, tekstleriň maşyn tarapyndan düzülmegi 
hem-de gysgaldylmagy degişlidir.
Maşyn terjimesi dilçilik, logiko-matematik, inženerçilik 
meseleleriniň birentegini çözmegi talap edýän toplumlaýyn ylmy 
barlagdyr. Bu ýerde esasy mesele şundan ybaratdyr, adamyň ýokary 
nerw işi baglanyşykly hem-de köp kanallydyr, adamyň pikirlenme-
si bolsa döredijiliklidir. Kompýuteriň ýady bolsa, adatça, birkanal-
ly, «pikirlenmesi» bolsa, algoritmikdir. Tebigy dillerdäki örän uly 
möçberdäki maglumatlar maşyn terjimesiniň algoritmleri, gysgaldy-
lan ýöriteleşdirilen diller döredilende, ýygylyk (çastotnyý) sözlükleri 
düzülende materiallaryň formalaşdyrylmagynyň hem-de sazlaşykly 
bölünmeginiň zerurlygyny talap edýär.