Umumy dil bilimi

4. Yşaratlar nazaryýeti. Diliň döreýşi baradaky öňe sürlen 
nazaryýetleriň giňden ýaýranlarynyň biri yşaratlar nazaryýetidir. 
Bu nazaryýetiň esasy manysy – ilki dil yşaratlar şekilinde bolupdyr, 
adamlar ilkibaşda yşaratlar bilen gepleşipdir, gepleýiş dili bolsa soň 
emele gelip, yşaratlar diline kömekçi bolupdyr.
Bu nazaryýetiň esasy wekilleriniň biri bolan nemes psihology 
Wilgelm Maks Wund (1832-1920) yşaratlary we sesleri birleşdiripdir. 
Onuň pikirine laýyklykda, yşaratyň ses bilen bilelikdäki hereketiniň 
netijesinde dil emele gelipdir.
Yşaratlar nazaryýeti az wagtyň dowamynda giňden ýaýrap, 
munuň bilen baglanyşykly täze pikirler ýüze çykypdyr. Iňlis alymy 
F.Penjet gepleýiş diliniň ilkinji dörändigini inkär edýär. Ol ilkinji 
adamlaryň ellerini, dillerini, dodaklaryny hereketlendirmegi netije-
sinde gepleşendiklerini görkezýär. Penjetiň pikiriçe, adamlar esa-
san, el arkaly gürleşipdirler, ýöne, soňlugy bilen eliň üstüne ýaşaýyş 
üçin zerur bolan beýleki zähmetleriň ýüklenilmegi netijesinde, eliň 
aragatnaşyk hyzmaty peselipdir. Şoňa görä-de ses çykarmak zerur-
lygy döräpdir, netijede gepleşik sesleri emele gelipdir. Amerikaly 
alym Trondaýk ilkinji ynsanlaryň el hereketinden başga gepleýiş ag-
zalaryny hereketlendirip, pikirini beýan edendigini belläpdir.

---

107
Yşaratlar diliniň tarapdarlarynyň biri meşhur dilçi N.Ý.Marrdyr. 
Ol yşaratlar dilini «kinetik dil», «el hereket dili» diýip atlandyryp, 
diliň döreýşi barada täze nazaryýet döretmek isläpdir. N.Ý. Marr diliň 
aslynda yşaratlar görnüşinde ýüze çykandygyny, gepleýiş diliniň has 
soňky döwre degişlidigini belleýär.
Yşaratlar dili nazaryýetiniň tarapdarlarynyň arasynda iki sany 
pikir biri-birinden tapawutlanýar. Alymlaryň bir topary ýokarda 
belleýşimiz ýaly, ilkinji adamlaryň el, dil, dodak hereketleriniň kö-
megi bilen gepleşendiklerini oňe sürýärler. Beýleki topary bolsa, diňe 
eliň hereketi arkaly aragatnaşyk edilendigini nygtaýar. Meselem, gol-
land alymy Ý.Wan.Kinneken ynsanlar öz pikirini diňe eliň kömegi 
bilen beýan edipdir diýip belleýär.
Yşaratlar nazaryýeti aşakdaky sebäplere görä, diliň döreýşini 
subut edip bilmeýär:
1. Yşaratlar görmek bilen baglanyşykly hadysalara degişlidir. 
Olary eşidip däl-de, görüp bolýar. Dil bolsa gepleşilýän we eşidilýän 
hadysadyr.
2. Yşaratlarda söz ýokdur. Şoňa görä-de yşarat we mimika zadyň, 
hadysanyň ady bolup bilmez.
3. Yşaratlar gepleýiş dilinden öň emele gelmändir. Olar gepleýiş 
diliniň emele gelşiniň dowamynda ýa-da ondan soň döräpdir.
Umuman, yşaratlaryň ähmiýetini düýbünden inkär etmek bol-
maz. Ýöne, yşaratlar ol nazaryýetiň tarapdarlarynyň belleýşi ýaly, 
diliň döremeginde esas däldir, olaryň kömekçilik hyzmaty bardyr.
Teatrlarda görkezilýän oýunlarda sahna ussatlarynyň hereketleri 
olaryň gepleýiş diliniň has emosional bolmagyna täsir edýär, janly-
lygy artdyrýar.
5. Zähmet gykylyklary nazaryýeti. Bu nazaryýet XIX asyrda 
emele gelipdir. Muny şol asyryň 70-nji ýyllarynda fransuz filosofy