Umumy dil bilimi

LINGWOETIKA
AGZEKI SÖZLEÝŞIŇ ETIKASY
ÝAZUW SÖZLEÝŞIŇ ETIKASY
Sözleýjiniň eti-
kasy
Diňleýjiniň 
etikasy
Ýazýanyň eti-
kasy
Okaýanyň eti-
kasy

---

100
Lingwoetikanyň görkezilen bölümleriniň her biri degişlilikde 
sözleýjiniň, diňleýjiniň, ýazýanyň, okaýanyň sözleýiş kadalaryny 
öwrenýär. Dürs ýazuw, dyngy belgiler düzgünleri ýazýanyň etiketine 
degişlidir. Labyzlylyk, takyklyk, yzygiderlilik bolsa, agzeki sözleýşiň 
etikasyna girýär.
Ýazuw sözleýşiniň düzgünleri mekdeplerde mydama öwredi-
lip gelnen bolsa, sözleýiş medeniýeti soňky döwürlerde döredi. XX 
asyryň 80-nji ýyllaryndan başlap ýokary okuw mekdepleriniň dil we 
edebiýat bölümlerinde sözleýiş medeniýeti öwredilip başlandy. Hä-
zirki wagtda lingwoetikanyň ulanylyş çägi has-da giňelýär.
Soraglar we ýumuş:
1. Dil biliminiň ylmy-pudaklaýyn gurluşynyň nähili bölümleri bar?
2. Ol bölümleriň her birini özüňizçe häsiýetlendiriň.
3. Diliň filosofiýasynyň nähili ugurlary bar?
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Норман Б.Ю. Теория языка. М., 2008.
2. Общее языкознание. Внутренняя структура языка. Под ред. Б.А. 
Серебренникова. М., 1972. 
3. Попова З.Д., Стернин И.А, Общее языкознание. М., 2007.
Diliň emele gelmegi. Glottogenez
Gadymy döwürlerden bäri adamlaryň ünsüni özüne çekýän 
meseleleriň biri hem diliň döreýşi-golottogenez meselesidir.Halk 
döredijiliginiň dürli eserlerinde, çeper we ylmy edebiýatlarda diliň 
emele gelşi bilen baglanyşykly dürli pikirler aýdylypdyr. Bu pikirleriň 
käbirleri sada, käbirleri bolsa belli bir ylmy garaýyşlara esaslanýar. 
Biziň eýýamymyzdan öňki müňýyllyklarda gadymy Hindistanda, 
Hytaýda, Müsürde, Wawilonda, Eýranda, Gresiýada ýaýran ro-
waýatlarda, goşgularda, ertekilerde dil keramatly zat hökmünde gör-
lüp, ony beýik Ýaradyjynyň ýaradyp, öz tabynlygyndakylara sowgat 
hökmünde berendigi aýdylýar.
Ýer ýüzüniň dürli künjeginde ýaşaýan halklaryň dini ynançlary-
nyň taryhynda hem diliň döreýşi bilen baglanyşykly köpsanly çakla-
malara, aýtgylara duş gelmek bolýar. Dünýä dinleriniň ählisinde diýen 

---

101
ýaly, diliň gelip çykyşyna degişli pikirler bar. Biziň eýýamymyzdan 
öňki döwürde ýewreý dilinde ýazylan gadymy dini kitapda dünýäniň 
nähili ýaradylandygy, adamlaryň nähili dörändigi bilen baglanyşykly, 
diliň gelip çykyşyna, ýaýraýşyna degişli maglumatlar hem bar. Bu ki-
tapda aýdylyşyna görä, Hudaý ýagty wagty «gündiz», garaňky wagty 
«gije», suwuň üýşen ýerini «deňiz» diýip atlandyrypdyr. Soňra Hudaý 
bütin haýwanlary hem-de guşlary toprakdan ýaradypdyr, ilkinji ynsan 
bolan Adamy jana getiripdir. Adam bolsa, Ýer ýüzündäki haýwan-
lara, guşlara, ösümliklere hem-de gaýry zatlara at dakypdyr. Ýöne, 
bu kitapda Adamyň bütin barlyga at goýanda haýsy dilde gepländi-
gi, ol atlaryň haýsy dilde goýlandygy barada maglumat berilmeýär 
(A.Gurbanow. Umumy dilçilik, Baku 1977, 210 sah.).
Diliň döreýşi bilen baglanyşykly başga bir kitapda her bir diliň 
öz Hudaýy bar diýlip hasaplanylýar. Ol Hudaý şol halkyň dilini döre-
dipdir, şeýle-de adamlaryň arasyndaky gepleşigi öwredipdir. Gadymy 
müsürliler özleri üçin diliň Hudaýy diýip, Totuny, gadymy grekler 
Prometeýi hasap edipdirler.
XIV asyrda ýaşap geçen beýik türkmen alymy Nasyred-