Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuş:
1. Diliň döreýşi baradaky dini garaýyşlary häsiýetlendiriň.
2. Diliň we dilleriň emele gelmeginde nähili tapawut bar?
3. Diliň emele gelmegi baradaky nazaryýetleriň nähili aýratynlyklary we 
kemçilikleri bar?
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Annanurow A. Dil biliminiň käbir meseleleri. Aşgabat, 1965.
2. Annanurow A. Dil biliminiň esaslary.I bölek. Aşgabat, 1971.
3. Норман Б.Ю. Теория языка. М., 2008.
4. Хроленко А.Т., Бондалетов В.Д. Теория языка. М., 2006.

---

109
Diliň hyzmatlary
Diliň ýerine ýetirýän hyzmatlary dil biliminde anyk kesgitlenilen 
däldir. Dilçileriň arasynda bu düşünjäniň mazmunyny düşündirmekde 
bir pikire gelinmeýär. Lingwistika degişli işleriň birenteginde diliň 
hyzmaty hökmünde onuň esasy niýetlenilýän zady-kommunika-
tiw (aragatnaşyk) hyzmaty öňe sürülýär. Bu pikiri rus dilçileri 
N.I.Zinkin, B.A.Serebrennikow we beýlekiler öz işlerinde yzygi-
derli ösdürýärler.
Diliň kommunikatiw hyzmaty häzirki zaman şertlerinde üç 
görnüşde ýüze çykýar:
– dar çygra gönükdirilen aragatnaşyk – munda bir adamyň beýle-
ki bir adam bilen aragatnaşygy göz öňünde tutulýar, dilden ýa-da ýaz-
maça görnüşinde alnyp barylýan dialog; 
– giň çygra gönükdirilen aragatnaşyk − bir adamyň adamlaryň 
uly toparyna gönüden-göni ýüzlenmegi (sapak, umumy okuw, ýyg-
naklar we ş.m.);
– köpçülikleýin atagatnaşyk − adamyň telewideniýäniň, radionyň, 
gazetiň üsti bilen görünmeýän köpçülige ýüzlenmesi.
Diliň beýleki bir hyzmaty onuň ekspressiw (duýgy bildiriş) 
hyzmatydyr. Bu hyzmat esasan, sözleýjiniň özüne degişlidir. Sebä-
bi, sözleýji diliň bu hyzmatyndan peýdalanyp özüniň haýsydyr bir 
duýgusyny beýan edýär. Mundan başga-da diliň daş-töwreregimizi 
gurşap alýan zatlary atlandyrmak hyzmaty − nominatiw hyzmaty 
hem bardyr. Biz gözümiz bilen görýän, haýsydyr bir duýgymyz bi-
len duýýan zatlarymyzyň hemmesine sözleri ulanyp at dakýarys. 
Adamzadyň müňlerçe ýyllaryň dowamynda gazanan tejribeleri, yl-
my-bilimi sözlerde, ýazuw görnüşinde toplanýar. Diliň toplap sak-
laýjylyk hyzmatyna onuň akkumulýatiw hyzmaty diýilýär. Biz 
akkumulýatiw hyzmatyň kömegi bilen gadymy döwürlerden gelýän 
halk döredijilik eserlerimizi, akyldarlarymyzyň döreden ylmy işlerini, 
eserlerini, şahyrlarymyzyň goşgularyny nesilden-nesle geçirýäris. 
Diliň mundan başga-da  (öwrenijilik) hyzmaty hem bardyr. Adam dil 
arkaly beýleki adamlaryň, öňki nesilleriň dünýä akyl ýetirmesiniň ne-
tijeleri bilen tanyşýar. Diliň bu özboluşlylygy adamlaryň okuw mek-
deplerinde bilim almaklaryny üpjün edýär.

---

110
Bu hyzmatlar sözleýşiň aýratyn ýagdaýlarynda emele gelýär. 
Olary diliň kommunikatiw hyzmatynyň hususy ýagdaýlarda ýüze 
çykmagy hökmünde kabul edip bolar. Dil guraldyr. Guralyň esasy 
hyzmaty, niýetlenilýän zady bolýar. Ýöne şol guraly niýetlenilmedik 
zady üçin, zerurlyk bolan ýerinde başga ýagdaýlarda hem ulanmak 
bolar. Meselem, paltanyň esasy hyzmaty nämedir bir zady çapmak. 
Ýöne, ony çüý kakmak, agyrlyk üçin ulanmak, gapynyň açylmaz-
lygy üçin söýäp goýmak ýaly işlerde hem ulanyp bolar. Şunuň ýaly, 
diliň esasy hyzmaty aragatnaşykdyr, onuň beýleki esasy däl hyz-
matlary bellibir aragatnaşyk şertlerinde aragatnaşyk hyzmatynyň 
takyklaşdyrylan görnüşidir.