Umumy dil bilimi

Häzirki zaman dil biliminiň mekdepleri
we ugurlary
Häzirki zaman dil bilimine giň, şol bir wagtda-da dar many-
da düşünmek bolar. Dar manydaky häzirki zaman dil bilimi diýlip, 
XX asyryň soňky on ýyllyklarynyň dil bilimini atlandyrmak müm-
kin, hakykatdan hem, 50-nji ýyllardan başlap dil bilimi örän ýokary 
derejede ösüp başlady, dil bilimi ylmynda täze ugurlar, meseleler, 
temalar, barlag usullary, mekdepler döredi. Şunuň bilen bir wagt-
da-da häzirki zaman dil bilimi öňki gazanylanlar bilen aýrylmaz 
baglanyşyklydyr. Häzirki zaman dil bilimine giňişleýin düşünilende 
ol XX asyry tutuşlygyna öz içine alýar. Şu döwrüň dil bilimi üçin 
dürli mekdepleriň we ugurlaryň döremegi häsiýetlidir. Muny diňe 

---

61
bir lingwistik merkezleriň sanynyň köpelmegi bilen däl-de, şol bir 
meseläni çözmekde dürli hili çemeleşýän şahsy, usulyýet lingiwistik 
düşündirişleriniň emele gelmegi netijesinde-de düşündirmek bolar.
Leýpsig mekdebi (ýaş grammatikaçylar) bilen bilelikde XIX 
asyryň ahyrynda XX asyryň başynda Moskwa, Kazan, Ženewa mek-
depleri hem emele gelýär. Kazan mekdebini 1875-1883-nji ýyllarda 
Kazan, 1901-1916-njy ýyllarda Peterburg uniwersitetlerinde işlän 
I. A. Boduen de Kurtene esaslandyrýar. Onuň işini N. W. Kruşewskiý, 
W. A. Bogorodiskiý soňky döwürlerde L. W. Şer-ba, Ý. D. Poli-
wanow dowam etdirýär. Kazan dilçilik mekdebinde dil bilimleriniň 
arasynda umumy dil bilimine aýratyn orun berlip, sap (nazary) dil 
bilimi bilen tejribe (praktiki) dil bilimini biri-birine gapma-garşy 
goýýarlar. Esasan, fonema, ses gezekleşmelerine, morfemalara, onuň 
görnüşlerine, morfologik hadysalara üns berilýär.
I.A.Boduen de Kurtene dili psihiki hadysa hökmünde düşündirýär. 
Dil hadysalaryny beýniniň, onuň aýratyn bölümleriniň işiniň netije-
si diýip belleýär. Ol ylym üçin ýazuw ýadygärliklerinde duş gelýän 
haýsydyr bir ýok bolup giden dil däl-de, häzirki geplenilýän janly dil 
has wajypdyr diýen pikiri öňe sürüpdir. Ýöne şonda-da diliň häzirki 
ýagdaýy bilen taryhy ösüşiniň arasyndaky gatnaşygyň möhüm äh-
miýetini öz ylmy barlaglarynda mydama üns merkezinde saklapdyr.