Umumy dil bilimi

de Leonuň, 1586-njy ýylda Daniýada Ýakow Madseniň, 1569-njy 
ýylda Angliýada Jon Hartyň diliň fonetik ulgamyna bagyşlap ýa-
zan ylmy işleri çap edilýär (Я.В.Лоя. История лингвистических 
учений. M., 1968, 107-113 sah.). XVII asyryň ortalarynda (1653-nji 
ýylda) Oksford uniwersitetiniň professory Jon Wollis diliň foneti-
kasyny has giňişleýin beýan edýär. XVIII asyrda fonetika bolan üns 
has güýçlenýär, diliň ses ulgamyny obýektiw ýagdaýda öwrenmek 
üçin täze-täze ýollar, usullar gözlenip başlanýar. Gepleşik sesleriniň 
özboluşly häsiýetlerini ýüze çykarmak maksady bilen Wolfgang 
Lempelen 1778-nji ýylda «gepleşik maşynyny» oýlap tapypdyr. Bu 
maşynyň kömegi bilen örän uly netijeler gazanylypdyr. 
XIX asyrda fonetika bilen baglanyşykly işler, esasan, Angliýada, Ger-
maniýada ýazylypdyr. Fonetika boýunça amala aşyrylýan işler seljerme-
gözegçilik usulynda alnyp barlypdyr. Mälim bolşy ýaly, diňe gözegçilik 
usuly arkaly dildäki sesleri we ses wariantlaryny seljermek başartmandyr. 
Şoňa görä-de fonetika bilen iş salyşýan dilçiler täze usullary agtaryp, eks-
periment usulyny saýlap alypdyrlar. Eksperiment esasynda ýerine ýetiri-

---

78
len seljerme işleri eksperimental fonetika diýlip atlandyrylypdyr. Kazan 
uniwersitetiniň professory Wasiliý Alekseýewiç Bogorodoskiý Russiýa-
da ilkinji gezek eksperimental fonetika boýunça ylmy-barlag işini alyp 
barypdyr. Onuň ylmy gözlegleri 1884-nji ýylda «Umumy rus dilinde 
basymsyz çekimliler» ady bilen Kazanda neşir edilýär.
Eksperimental fonetika bilen Fransiýada Žan Pýer Russlo 
meşgullanýar. Şoňa görä-de ol Günbatar Ýewropada eksperimental 
fonetikanyň düýbüni tutujy hasap edilýär. 1891-nji ýylda Parižde 
Russlonyň «Diliň fonetikasyndaky özgermeler» atly işi çapdan 
çykýar. Russlo seljerme işlerini geçirip, ilkinji gezek kimografdan 
peýdalanýar. Dilleriň fonetik ulgamyny öwrenmekde tejribede ula-
nylan eksperimental-seljerme usuly ýuwaş-ýuwaşdan kämilleşýär. 
Soňra onda kimografiýa bilen bilelikde fotografiýa, rentgenografiýa, 
palatografiýa, osilografiýa hem giňden ulanylyp başlapdyr. Häzirki 
wagtda dilleriň fonologiýasyny öwrenmekde eksperimental-seljerme 
usuly has-da giň gerime eýe bolýar.