Umumy dil bilimi

Leksikologiýa. Diliň sözlük düzümini öwrenilýän bölümine lek-
sikologiýa diýilýär. Leksikologiýa adalgasy grek diline degişli bolan 
lexikos (söz) logos (taglymat, nazaryýet) sözlerinden emele gelip-
dir. Bu bölümiň emele gelşi hakynda meşhur dilçi I.A.Boduen de 
Kurtene şeýle ýazýar: «Leksikologiýa ýa-da söz hakyndaky ylym 
grammatikanyň aýratyn şahasy hökmünde XX asyryň önümi bo-
lar». (Boduen de Kurtene.M., 1963, t 2, 17 sah.). Onuň welilik bilen 
aýdan sözleri, hakykatdan hem, dogry bolup çykýar. Leksikologiýa 
dil hakyndaky ylmyň bölümi hökmünde XX asyrda emele gelýär. 
Soňky döwürlerde peýda bolýan köpsanly ylmy işlere garamazdan, 
dil biliminiň leksikologiýa bölümi beýleki bölümler, meselem fonolo-
giýa ýa-da morfologiýa, sintaksis ýaly çuňňur öwrenilen däldir. Muny 
näme bilen düşündirmek bolýar, birinjiden, islendik dildäki sözleriň 
sany şol dildäki fonemalardan, morfemalardan, sintaktik gurluşlardan 
köpdür. Ikinjiden, söz dil birlikleriniň açyk görnüşine degişlidir, bu 
görnüşdäki dil birliginde bir söz peýda bolýar, başga bir söz ýitip gid-
ýär, ýa-da seýrek ulanylýan söze öwrülýär. Biz fonemelaryň ählisini 
ýygy-ýygydan ulanýarys, Sözleriň birentegini bolsa käwagt, käbirle-
rini bolsa asla peýdalanmaýarys.
Ýöne, leksikologiýanyň doly derejede öwrenilmändiginiň esasy se-

---

79
bäbi, sözüň iki taraplaýyn birlik bolup durýandygy bilen düşündirilýär. 
Ol bir tarapdan material görnüşe (adatça, ses ýa-da grafika), beýleki 
tarapdan, mana eýedir.Leksikologiýanyň esasy meselelerine sözi diliň 
özbaşdak birligi hökmünde kesgitlemek, sözüň many gurluşyny öwren-
mek, sözlük düzüminiň üýtgeýşini we sözleriň ulgamlaýynlygyny dürli 
nukdaýnazardan açyp görkezmek, sözlükleri düzmegiň ýörelgeleri-
ni işläp düzmek, sözleri beýan etmek üçin meta dili (grek meta-soň, 
oňa gatnaşykda adamyň tebigy dili lingwistik barlaglarynyň meselesi 
hökmünde çykyş edýär) ýüze çykarmak we ş.m degişlidir.
Leksikologiýa hususy we umumy leksikologiýa atlandyrylýan iki 
bölüme bölünýär. Hususy leksikologiýa aýratyn alnan milli diliň lek-
siki aýratynlyklaryny, umumy leksikologiýa bolsa, leksiki birlikleriň 
umumylyklaryny, diliň tutuşlygyna sözlük düzümini öwrenýär. Umu-
my dil bilimi üçin sözleriň ähli dillere mahsus aýratynlygy esasy me-
sele bolup durýar.
Leksikologiýanyň özbaşdak bölümleriniň biri-de, dürli sözlükleri 
(düşündirişli, terjime, adalga, sinonimik, antonimik we ş.m.) düzmek 
bilen meşgullanýan leksikografiýadyr. Sözlükleri düzmegiň nazaryýeti 
umumy dil biliminde işlenilip düzülýär. Diliň içki mazmuny tutuşlygyna 
semasiologiýada öwrenilýär, sözüň manysy bolsa, semasiologiýanyň 
bölümi-leksika – semantikanyň meselesine degişlidir. Umumy dil bi-
liminde leksika – semantikanyň islendik diliň sözleriniň manysyny 
beýan etmekde ulanyp boljak düzgünleri bellenilýär. 
Mundan başga-da leksikologiýa sözleriň aýratyn gatlaklaryny 
beýan etmek we öwrenmek bilen meşgullanýan pudaklara hem 
bölünýär. Meselem, leksikologiýanyň onomastika pudagy has at-
lary derňeýär. Terminologiýa (adalgaşynaslyk) adalgalaryň we 
ýöriteleşdirilen sözleriň dil babatdan aýratynlygyna üns berýär. 
Leksikologiýanyň käbir pudaklarynda sözler gelip çykyşy taýyndan 
(milli diliň öz sözümi ýa-da alynma sözmi), stil babatda ulanylyşy 
nazardan seljerilýär.