Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1. Qadimgi italiyada quldorlik tuzumining vujudga kelishi.
2. Italiyada ilk quldorlik jam iyati xususiyatlari.
3. Podsho hokimiyatining yemirilishi va Rim Respublikasining 
o‘matilishi sabablari.
4. Rim armiyasining tuzilishining o ‘ziga xosligi.
5. Rim tomonidan Italiyaning birlashtirilishining ahamiyati.
Glossariy
Diktator (lot. ) - Qadimgi Rimda urush xavfi yoki qo‘zg‘olonni 
bostirish kabi favqulodda voqea ro ‘y berganda Senatning qarori bilan 
tayinlanadigan t o i a huquqli hukmdor. Uning vakolati 6 oydan oshmas 
edi.
Lotin Ittifoqi - mil. a w . VII asrda an’anaga ko‘ra, tashkil topgan 
qadimgi Italiya 30 shahar (Latium) federatsiyasi. Mil. a w . VI asrda 
Lotin ittifoqida Rim shahri ustunlikka ega boigan.
Liktorlar (lo t.) - qadimgi Rim respublikasida oliy mansabdor 
shaxslarga hamrohlik qiladigan faxriy soqchilar.
Patritsiy (lot. ) - qadimgi Rimda zodagon, aslzoda, oqsuyak. 
Butun hokimiyatga ega b o ig a n yerli boy va zodagonlar urug‘ining 
a’zosi.
Tetrarx - qadimgi Rimda to‘rt kishi birgalikda boshqargan 
davlatda to‘rt hokimdan biri, tetrarxiya hukmdori.
Senat (lot. ) - qadimgi Rimda respublika davrigacha urug‘ 
oqsoqollarining yig‘ini. Respublika davrida Senat oliy hokimiyatning 
davlat organi, hukmron aslzodalar hokimiyati.
227

---

Mavzu: Mil. a w . III-II asrlarda Rim respublikasi.
Reja
1. Rim-Karfagen urushlari.
2.M iloddan aw alg i П-П asrlarda Rimning iqtisodiy va ijtimoiy 
rivojlanishi.
3.Rim respublikasining tashqi siyosati.
4. Rimda ichki siyosat va siyosiy kurashning keskinlashuvi.
Rim-Karfagen urushlari. Apennin yarim orolining janubini 
bo‘ysundirgan Rim respublikasi o‘zining chegaralarini Sitsiliya 
orolidan ajratib turuvchi Messeniya bo‘g ‘ozigacha kengaytiradi. Bu 
yerda mavjud b o ig an yunon koloniyalari mil. a w . IV-III asrlarga 
kelib gullab-yashnaganligi jangovor qo'shnilarining, eng aw alo, 
Rimning e’tiborini tortadi.
Mil. a w . 1П asrda, ayniqsa, Sirakuza kuchayib orolning katta 
qismini o ‘z ta'siriga bo‘ysundiradi. Bu vaqtda Apennin yarim orolini 
Sitsiliyadan ajratib turadigan Messina ham rivojlanggn edi. Yunon 
shaharlari 
aw ald an
qudratli 
Karfagen 
bilan 
dushmanlik 
munosabatlarida b o ig an . Finikiya koloniyalaridan biri b o ig a n
Karfagen shimoliy Afrika qirg‘og‘idagi yarim orolda joylashgan edi. 
Karfagenliklar Sitsiliya orolining g‘arbiy qismidagi Lilibey, Drepana, 
Panorm shaharlarida mustahkam o ‘rnashib olib, u yemi yunonlar bilan 
kurashdagi ekspansiyaning tayanchiga aylantirishgan. Apennin yarim 
orolini egallagan Rim Sitsiliya ishlariga aralasha boshlaydi. Bu esa 
birinchi navbatda Karfagenning manfaatlariga zid edi. G ‘arbiy 
0 ‘rtayer dengizidagi eng qudratli davlatlardan biri b o ig a n Karfagen 
Sitsiliyani 
o ‘z 
ta’sir 
zonasi 
deb 
hisoblab, 
muntazam 
kuchsizlanayotgan yunon shaharlarini siqib chiqargan. Mil. a w . 264 - 
yilgacha Rim va Karfagen tinch munosabatlarda yashagan. Savdo va 
dengizda suzish bo‘yicha o‘zaro shartnomalar ikki o ‘rtada Polibiyning 
m aium otlariga ko‘ra 3 marta tuzilgan. Mil. a w . 280- yildagi 
shartnoma Rim va Karfagen o ‘rtasida faqatgina savdo emas, balki 
siyosiy aloqalarga ham oid edi. Rim Apennin yarim orolini 
bo‘ysundirish bilan band b o ig a n bir paytda Karfagen Shimoliy 
Afrikani egallagan, bu borada ulaming manfaatlari to‘qnashmagan. 
Biroq, rimning janubiy Italiyaga suqilib kirishi vaziyatni o ‘zgartirib
228

---

yuborgan. Kuchli davlatga aylangan Rim respublikasi Apennin yarim 
orolini birlashtirgandan so‘ng qo ‘shni hududlarga, birinchi navbatda 
boy Sitsiliyaga da’vogarlik qila boshlaydi. Bu da’volar Rimning 
ekspansiyasidan tashvishga tushgan Karfagen bilan to‘qnashuvga olib 
kelishi muqarrar edi.
Rim bilan Karfagen o‘rtasida ziddiyatlami keltirib chiqargan 
yana bir omil savdo tarmoqlari va 0 ‘rtayer dengizida gegemonlik 
uchun kurash edi. Rimning joylashuv o‘mi unga 0 ‘rtaer dengizi 
bo‘yidagi boy yerlarda savdo qilish uchun qulay imkoniyat yaratar 
edi. Rimlik savdogarlar quruqlik va dengiz orqali savdo qilganlar. 
Ular Rim vinosi va zaytun yog‘ini boshqa hududlardagi turli xil oziq- 
ovqatlar, xomashyo materiallari va hunarmandchilik buyumlariga 
ayirboshlaganlar. Biroq, boshqa kuchli va qudratli shaharlar, birinchi 
navbatda Karfagen Rimning 0 ‘rtayer dengiziga suqilib kirishi uchun 
to‘sqinlik qilgan. Uning kuch-qudratini o‘sishi tez orada Rim bilan 
to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri to‘qnashuvga olib keldi.
Tajovuzkor harakatlami birinchi b o ‘lib karfagenliklar boshladi. 
Mil. a w . 272-yilda Rim qo‘shinlari Tarentni qamal qilayotgan bir 
paytda karfagenliklar harbiy eskadrasi Rim va Karfagen o‘rtasidagi 
shartnomaga 
zid 
ravishda 
bandargohga 
kiradi 
va 
shahami 
egallamoqchi bo‘ladi. Lekin bu urinish muvaffaqiyatsizlik bilan 
tugaydi. Tarent zodagonlari shahami rimliklarga topshirishni afzal 
qo‘rishadi. Karfagenliklar kechirim so‘rashga majbur bo‘ladi, lekin 
Rim va Karfagen o ‘rtasidagi do ‘stona aloqalar buziladi. Har ikki taraf 
ochiq to ‘qnashuvga tayyorlana boshlaydi.
1-Puni urushi. Nihoyat mil. a w . 264-yilda ikki davlat o ‘rtasida 
urush boshlandi. Bu Puni urushlari sifatida mashhur bo‘lgan 
urushning boshlanishi edi. Mil. a w . 264 va 146-yillar davomida ikki 
davlat o‘rtasida uchta urushlar b o iib o ‘tadi. Birinchisi Sitsiliya va 
g‘arbiy 0 ‘rtayer dengizida hukmronlik uchun kurash b o iib , 23 yil 
(mil. a w . 264-241-yy) davom etdi.
M essana va Sirakuza o'rtasidagi mahalliy urush Puni urushlarini 
boshlanib ketishi uchun bahona b o iad i. Sitsiliya tomon harakatlangan 
rimliklar Messanani qamal qilayotgan Sirakuza va karfagenliklar 
qo‘shinini tor-mor qiladi. Bir yildan so‘ng ular Sirakuza devorlariga 
yetib borib uning tirani Gieronni tinchlik shartnomasini tuzishga 
majbur qiladi. Mil. a w . 262-yilda Rim qo‘shinlari karfagenliklar 
tomonidan kuchli qal’aga aylantirilgan Akragant shahriga qarab
229

---

yuradilar. 6 oylik qamaldan so‘ng Akragant qulab, Karfagen 
qo‘shinlari orolning g‘arbiga siqib chiqariladi. Lekin bu yutuqlar 
rimliklar uchun hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmadi. Chunki, 
rimliklar dengiz flotiga ega emas va bu sohada Karfagen bilan 
raqobatlasha olmas edilar. Karfagen kuchli flotga ega b o iib , dengiz 
orqali Apeninning kam himoyalangan hududlariga reydlar o ‘tkazib 
turardi. Rim qisqa vaqt ichida barcha vositalami ishga solib, mil. a w . 
260-yilda 120 ta jangovar kemadan iborat harbiy flotga ega b o id i. 
Shu 
yilda 
Lipar 
orollari 
yaqinidagi 
birinchi 
to‘qnashuvda 
karfagenliklar Rim floti ustidan yengil g ‘alaba qozondilar. G ‘alabadan 
ruhlangan Karfagen qo‘mondonlari M ila yaqinida hal qiluvchi zarba 
berishga 
chogianadilar. 
Biroq, 
bu jan g
Karfagen 
flotining 
m agiubiyati bilan tugaydi. Rimliklarga kemasozlar tomonidan o ‘ylab 
topilgan ilmoqlar va ko‘prikchalar katta yordam beradi. Ular 
yordamida kema bogianib, rimlik legionerlar dushman kemasiga o ‘tib 
olardilar va uni egallardilar.
Rimliklar 
urush 
harakatlarini 
dushman 
hududi 
Afrikaga 
ko‘chirishga erishdilar. K o‘p sonli shaharlar va manzilgohlarni bosib 
oladilar. Karfagen tinchlik sulhini so ‘raydi. Ammo Rim konsuli Atiliy 
Regul o g ir shartlami qo‘yadi. Karfagenliklar uni rad qilib himoyaga 
kuchli tayyorlanadilar. Armiyaga yangi yollanma qo‘shin jalb qilinadi, 
barcha erkin fuqarolar safarbar qilinadi, q o ‘shinga boshliq etib 
spartalik mohir lashkarboshi Ksantip tayinlanadi. Afrikaga birinchi 
yurishda rimliklar yetarli tayyorgarlik ko‘rmaganlari, g ‘alabaga to iiq
ishonib qo‘shin va flotning bir qimini chaqirib olganliklari uchun 
urushda muvaffaqiyatsizlika uchradilar.
Urush harakatlari yana Sitsiliyaga ko‘chdi va mil. a w . 255-242 - 
yillarda davom etadi. Bu urushlarda goh u taraf goh bu taraf 
g ‘alabalarga erishadi. Oxir oqibatda har ikki urushayotgan tomonlar 
holdan toyib, kuchlari zaiflashdi. Hal qiluvchi jan g mil. a w . 241-yilda 
Sitsiliyaning g ‘arbidagi Egat orollari yonida b o iib o ‘tdi. Karfagen 
floti batamom tor-mor qilindi. Karfagen tinchlik shartnomasini 
tuzishga majbur b o id i va Sitsiliyani q o id a n boy berdi hamda 3200 
kumush talant (deyarli 84 tonna kumush) miqdorida tovon to iay d i. 
Rimliklar Karfagenning o g ir ahvolidan foydalanib, Korsika va 
Sardiniya orollarini qarshiliksiz bosib oladilar. Rim G ‘arbiy 0 ‘rtayer 
dengizidagi kuchli davlatga aylanadi.
230

---