Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Mavzu: Aleksandr Makedonskiy imperiyasi va Ellinizmni
Sharqqa yoyilishi. Eilinistik bosqich va uning xususiyatlari
Reja:
1. Filipp II va Makedoniyaning yuksalishi.
2. Aleksandr Makedonskiy imperiyasi.
3. Eilinistik bosqich va uning xususiyatlari.
Filipp II va M akedoniyaning yuksalishi. Qadimgi yunonlar 
tarixining o ‘ziga xos jihatlaridan biri hududda uzoq vaqt davomida o‘z 
mustaqilliklarini 
saqlab 
kelgan 
yunon 
polislarining 
mavjud 
bo‘lganligidir. Ulaming kichik hajmi va beqarorligi antik davrda ham 
hayratlanarli 
bo‘lishiga 
qaramasdan 
forslar 
hujumidan 
omon 
qolganlar. Mil. a w . IV asrda xorijliklar bosqini xavfi ajablanarli holat 
emas edi, lekin bu xavf-xatar qudratli Fors imperiyasidan emas, balki 
o ‘sha vaqtgacha unchalik ahamiyatga ega bo‘lmagan M akedon yoki 
Makedoniya nomlari bilan tanilgan podsholik tomonidan edi.
M akedoniyaning 
muvaffaqiyatlariga 
Afmadagi 
siyosiy 
bo‘linishlar 
va 
iqtisodiy 
bosim 
hamda 
yunon 
polislarining 
parokandalikka uchrashi sabab bo‘lgan edi. Bulaming barchasi mil. 
a w . 359 yilda Makedoniya shohi b o ig a n noyob harbiy va diplomatik 
mahoratga ega Filipp II uchun imkoniyat yaratdi.
Filipp II mil. a w . 382 -yilda tu g ilgan , otasi Aminta III va uning 
Illiriyalik 
xotini 
Evridikaning 
farzandi 
b o ig an . 
Plutarxning 
yozishicha Evridika bolalarini tarbiyalash uchun o‘qishni o ‘rgangan,
195

---

lekin Filippning o'qishi akasi Aleksandr II m agiubiyati natijasida mil. 
a w . 369-367- yillarda Fivaga garov sifatida asirlikka jo ‘natish 
bahonasida to‘xtab qoladi. Uning garov sifatida ushlab turilishi 
unchalik katta yo ‘qotish bo im ad i. Filipp Fivada bo‘lganida Lektra 
ustidan g‘alabasi unga zamonaviy yunon siyosati va harbiy taktikasi 
bo‘yicha qimmatli m a’lumotlami o‘rganishiga turtki beradi.
Filipp mil. avv. 367 -yilda Makedoniyaga qaytganida mamlakatda 
hamon tartibsizlik hukm surardi. So‘nggi yetti yil mobaynida uchta 
qirol davlatni boshqargan edi. Siyosiy beqarorlik Filippga kutilmagan 
imkoniyat hosil qildi va u Predikass o‘limidan keyin hokimiyatni 
egallashga da’vo qila boshladi.
Filipp II mil. a w . 359-yilda Makedoniya podshosi b o id i. Filipp 
II taxtga kelganda, Makedoniya har taraflama o g ‘ir iqtisodiy, siyosiy 
inqiroz holatida edi.
Filipp II o ‘zidan oldingi hukmdorlaming siyosiy harakatlaridan 
voz kechdi. Makedoniyani birlashtirib, davlatni mustahkamladi. 
Undan oldingi podsholaming markaziy hokimiyatni mustahkamlash 
borasidagi yagona sistemasini mantiqan tugatgan. Shu tufayli Filipp II 
Makedoniyani 
Yunondunyosidagi 
kuchli 
davlatlardan 
birigaa 
ylantirish orqali Forslar bilan raqobatlasha oladigan davlat maqomiga 
olib chiqqan. Filipp II birinchi b o iib M akedoniyaning xo‘jalik 
ishlarini rivojlantirishga bor e ’tiborini qaratgan. U iqtisodiy jihatdan 
to g ii hududlardan yangi yerlami o‘zlashtirib, qishloq aholisining bir 
qismini o‘sha yerga ko‘chirgan. Bu yangi shaharlar (masalan Filipp 
shahri) strategik jihatdan qulay joyga qurilganligidan tashqari 
iqtisodiy-harbiy tomondan hammarkaz b o ig an . Filipp II bor e’tiborini 
konlami topishga va u yerdan temir ishlab chiqarib, harbiy jihatdan 
armiyasini kuchaytirishga jalb etadi. Filipp П Pangeya konlarini bosib 
olib, u yerdagi ishlab chiqarishni kuchaytirish orqali, yiliga 1000 
talant oltin foyda ko‘rgan. Bu unga o ‘zining oltin tangalarini ko‘pIab 
ishlab chiqarish imkonini bergan. Oltin va kumush tangalardan iborat 
katta zahiraga ega b o iish i M akedoniyaga Egey dengizi, Qoradengiz 
qirg‘oqlari va Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi hududlarida savdo aloqalarini 
olib borish imkonini berdi. Ulkan flot qurilishi bilan dengizda u katta 
oijalarga ega b o id i. Filipp II bir necha yil Yunonistonda (Fivada) 
yashagani bois, yunon harbiy qismlari kamchiliklarini yaxshi bilar edi. 
Filipp II ning islohotlaridan biri yunon harbiylarining kuchli taraflarini 
o‘z armiyasiga joriy qilganida edi. Asosiy harbiy tuzilishga kiritilgan
196

---

o ‘zgarishlardan biri sifatida og ‘ir qurollangan piyoda qismlami joriy 
qiladi. Agar yunon q o ‘mondonlari o‘zining harbiy qatorlarini bitta 
qismga birlashtirgan bo‘lsa, Filipp II buni aksini qilgan va jangda 
ushbu harbiy taktika ustunlikni ta ’minlagan. Bunday taktika va 
tuzilishi unga jangda muvaffaqiyatlar garovi boigan :
Filipp II davlat boshqaruvida ham katta islohotlami amalga 
oshirdi. Birinchi b o iib mustaqil knyazliklami yo‘q qildi. U 
aristokratlami to‘plab davlat xizmatiga oldi. Filipp II mamlakatdagi 
yoshlardan 
shaxsiy 
gvardiya tuzib, 
podsho xos 
soqchilarini 
tayyorlagan va o ‘ziga sodiqlik ruhida tarbiyalagan. Filipp II o‘z oldiga 
davlatni markazlashtirish maqsadini qo‘yadi. Boshqaruvining birinchi 
besh yilligida bir qancha islohotlami bajarishga harakat qiladi.
Jumladan, 
o‘zining 
shimoliy 
chegaralarini 
illeriyalik 
va 
frakiyaliklar hujumlaridan himoyalash va o ‘z ta’sir kuchini Xalkidika 
yarimoroliga yoyish edi. U frakiyalik bilan illeriyaliklarga qarshi 
kurashish uchun ittifoq tuzdi. Chunki, ular mamlakat shimoli-sharqini 
talon-taroj qilayotgan edi. Keyinchalik u Malos qabilasi oqsoqolining 
qiziga uylanib ular bilan ittifoq tuzadi. Illeriyaliklar yengiladi va 
tinchlik so‘rashadi. Filipp II Olimp shaharlari bilan kurashish uchun 
Afinaga yon berishga majbur b o iad i. Ayniqsa, Filipp Anfiopol shahri 
bilan strategik aloqani y o ig a qo‘yadi. Bu shaharga o ‘z vaqtida Afma 
da’vogar edi, biroz vaqt o‘tib bu safar Olimp bilan ittifoq tuzib shu 
shahami egallaydi. Mil. a w . IV asming 50-yillari o ‘rtasida Filipp 
Iisharqqa qarab yura boshlaydi va Frakiyaning Egey dengizi 
qirg‘oqlarigacha yetib boradi va Filipp shahriga asos soladi. 
Makedoniyani Xalkidika yarimoroliga harbiy yurishlari Frakiya 
qirollarini birlashishga majbur etdi va Olimp hamda Afma 
boshchiligida Xalkidika 
ittifoqi 
tashkil 
etiladi. 
Lekin 
Afma 
ittifoqchilariga o ‘z qo‘shini bilan unchalik ko ‘p yordam berolmaydi va 
makedoniyaliklar tomonidan m a g iu b etiladi.
Filipp II o ‘zining shimoliy chegaralari va Xalkidikadagi siyosiy 
maqomini mustahkamlab olgandan so‘ng, o ‘rta yunon siyosatiga ta ’sir 
ko‘rsata boshladi. Yunon shaharlarini ichki ishlariga aralashishi 
oqibatida yunon-shahar davlatlarining Vatan urushi (mil. a w . 355- 
346-yy) 
boshlanadi. 
Harbiy 
Yurishlar 
natijasida 
Apollon 
ibodatxonasiga tegishli bir qancha hududlarni egallab oladi. Apollon 
Xudosiga o ‘z muhabbatini ko‘rsatish uchun Filipp 3000 ta fakidiyalik
197

---

asirlami dengizga cho'ktirib yubordi. Fessaliya ham Filipp II ning 
qudratini tan olishga majbur bo‘ladi.
Filipp II ning Yunonistonda mavqeyini ortib borishi, doimiy ichki 
ishlarga aralashuvi Afinani ehtiyot b o iish g a undaydi. Makedoniya 
armiyasini o ‘rta Yunonistonga kirib borishini to'xtatish uchun 
Fermopil yo‘lini egallab oladi va Filippni Fessaliyaga kirib borishini 
to‘sib qo‘yadi. Makedoniyaliklami 0 ‘rta Yunonistonga yurishi 
omadsiz tugagandan so‘ng ular yana janubiy Frakiya hududlarini 
bosib olishni boshlaydi. Kuchli tayyorgarlikdan keyin Xalkidika 
ittifoqi markazi bo‘lgan Olimp shahriga hujum qiladi. Afmaliklar 
Olimpga yordam berish uchun unga 17 triera 300 otliq va 400 goplit 
jo ‘natadi. Lekin Filipp yordam kelgunga qadar shahar taqdirini hal 
qiladi.
Yunonlaming eng katta shaharlaridan biri bo'lgan Olimp vayron 
qilinadi va aholisi shahami tark etadi (mil. a w . 348-y.). Xalkidika 
ittifoqi tarqatib yuboriladi.
Filipp II yana Vatan urushiga aralashishni boshlaydi. Afina esa 
Xalkidika va janubiy Frakiyadagi yo‘qotishlardan keyin bu tarafdagi 
o‘z hududlarini saqlab qolish maqsadida Filipp II bilan sulh tuzadi. 
(Bu sulh mil. a w . 346-yiida Filokrad sulhi nomi bilan tarixga kirgan). 
Filipp II Afma bilan urushni to ‘xtatgandan keyin markaziy 
Yunoniston ishlariga aralasha boshladi. U Fivani taklifini qabul qilib 
o‘zining armiyasini Fakidiya hududlariga olib kiradi. Filipp II 
o‘zining bor e’tiborini Fakidiya va Fermopil yaqinidagi muhim 
strategik punktlarini nazorat qilishga qaratadi. Mil. a w . 346-yil qariyb 
o‘n yil davom etgan Vatan urushi nihoyasiga yetadi. Bu urush bir 
tarafdan yunon polislarining kuchsizlanishiga olib kelgan bo‘lsa, 
Makedoniya davlatining siyosiy hokimiyatini yanada kuchaytirdi.
K o rin f Kongressi. Mil. a w . 337-yil Filipp II tashabbusi bilan 
Korinfda umumyunon kongressi chaqirildi. Bu yo‘l kongressda 
Yunonistondagi 
Makedoniya 
gegemonligini 
huquqiy 
jihatdan 
mustahkamlash va yunonlami Makedon podshosi qo‘li ostida 
birlashtirish edi. Kongressda yunon xalqlarining Ellin ittifoqi tuzildi, 
Filipp П esa gegemon sifatida e’lon qilindi. Filipp II harbiy qo‘shin 
oliy bosh qo‘mondoni bo‘ldi va tashqi siyosat boshqaruvini ham o‘z 
qo‘liga oldi. Barcha yunon urushlari to'xtatildi va Yunonistonda 
umumiy tinchlik o‘matildi. Bir-birining ichki ishlariga aralashish 
ta’qiqlandi 
va 
siyosiy 
tuzilishni 
o‘zgartirish 
man 
qilindi.
198

---

Qaroqchilarga qarshi urush e ’lon qilindi. Dengizlarda savdo-sotiq 
maqsadida suzuvchilami ozodligi mustahkamlandi. Filipp II mil. avv. 
336-yilda Kichik Osiyoga yurish arafasida o ‘z xizmatkori tomonidan 
oidiriladi. Makedoniyalik podshoning vorisi sifatida uning o‘g ‘li 
Aleksandr taxtga o ‘tiradi. Uning ismi bilan yunon tarixida ellinizm 
yangi davrga o ‘tadi.