Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


§. Ватан адабиёти ва бадиий таржима


Download 1.57 Mb.
bet12/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

22-§. Ватан адабиёти ва бадиий таржима
Таржима асарини монографик планда урганиш таржима- нинг асл нусха билан боглиқлигини анизлашдангина иборат эмас. Куп тадзизотчилар таржима билан асл нусха нисбати ва зиёсига диззатни йуналтирган золда, таржима ватан адабиёти зодисаси сифатида намоён булганлиги ма- саласига бефарз зарайдилар. Албатта, таржима жараёнининг генетик зисми, бунинг тазлили зам катта ахамиятга эга, ле­кин бу юксак таржима маданиятининг яратилишида факат тайёргарлик давринигина англатади, холос. Аслида, масала- нинг иккинчи томони зам жуда музим: ватан маданиятида уша таржима уз задрини топа олдими, унинг таъсири зандай булди, бошза оригинал ва таржима асарлар заторидан зандай жой эгаллади, ватан адабиётида у зандай вазифани бажарди, ана шу вазифани амалга ошириш жараёнида асар танлаш ва таржима методини анизлаш зандай содир булди? Таржима адабиёти билан оригинал адабиёт уртасидаги муносабатлар- нинг баъзи аспектларини билиш керак: а) бир авторнинг ори­гинал ва таржимавий ижод йуналиши; б) таржима адабиёти асарининг оригинал асар билан боглизлиги; в) умуман таржи­ма адабиёти билан миллий адабиёт сохаларининг узаро муно- сабати.
Алохида таржималар тазлилининг мазсади, худди ориги­нал асарлар тазлилида булгани сингари, айрим олинган таржима даврлари ва мактабларининг методини анизлаш, бир давр таржима методи ва таржима эстетикаси- нинг уша давр оригинал адабиёт методи ва эстетикасига муносабатини анизлашдан иборат, низоят, таржимада давр- лаштириш, таржима методлари ва назарияларининг та- раззийсини анизлаш билан якунланиши даркор.
«Хозирча бирон-бир адабиётда таржима тарихи буйича фундаментал тадзизотлар яратилган эмас. Х,олбуки, бадиий ижоднинг куп томондан урганилмаган бу типини тарихий-ада­бий жизатдан ёритмай туриб, адабиёт тарихини урганиш мукаммал булмайди»I.
Таржима тазлилининг мазсадини анизлашга заратилган бу фикрлар узбек таржимашунослигига зам тааллузлидир. Тазлилда доим «асл нусха—таржима» муносабатини урга-

ниб, текстлар зиёсидан ташзарига 4113а олмаслик бу созқадаги тадзизотларнинг асосий камчилигидир. Таржима тарихи юза- сидаи эса бир занча дастлабки натижалар олииди. Айшщса, академик В. А. Абдуллаев, профессор F. К. Каримов, профес­сор Н. М. Маллаевларнинг олий узув юртлари учун чизарган узбек адабиёти тарихининг уч китоби, академик В. Й. Зози- довнинг узбек адабиёти тарихига дойр монографияларида зар бир давр оригинал адабиёт тарихи уша даврда яратилган тар- жималар тарихи билан узвий боглиз қолда тадкиз этилганли- гини мамнуният билан зайд этмоз керак. Хусусан, профессор Жуманиёз Шариповнинг «Узбекистонда таржима тарихидан (революциядан олдинги давр)» номли монографияси бой тар- жимачилигимиз тарихини урганишда илк ва алп задам бул- ганлиги жуда зувонарлидир. Бу китоб, унда бир занча ноаникликлар, фактик чалкашликлар мавжудлигига зарамайI(буларни бартараф эт-са булади), катта таржима тарихини яратишда зарур манба, дастур булиб золади. Музими шунда- ки, кенг илмий жамоатчилик инзилобдан олдинги даврда узбек тилига зилинган бадиий, тарихий, фалсафий, илмий китоблар тарихидан возиф булди.
Таржима тарихини адабий, лисоний-услубий аснода урга­нишда Х- Хамидов («Шохнома»), В. Размонов («Гулистон»)- ларнинг хизмати катта булди. Шуиингдек, «Музаммадризо Огазийнинг таржимонлик мазорати» мавзуида тадзизот ярат- ган, бир занча пухта илмий мазолалар ёзган Н. Комилов Хоразм таржима мактабини чузур урганди, унинг атозли I намояндалари ижодини назарий томондан ёритди.
Таржима асари ватан адабиёти зодисаси булиб золади ва оригинал асар зандай маданий-маърифий зимматга эга булса, у зам шундай вазифани бажаради. Бундан ташзари, олдинги мавзуларда зайд этилганидай, оригинал асарга зараганда таржима дониший (билиш) хусусиятига зам эга: у асл нусха ва умуман хорижий маданият зазида ахборот беради. Баъзан китобхон таржимавий китоб ни узнётганини билгиси келади, асл нусхада акс этган колоритни сазлаш билан бунга ишора зилиш мумкин.
Чех таржимашунос олими Иржи Левий купинча таржима адабиётининг вазифаси бир-бирига тузнаш келиб золади, деб Зисоблайди: бир тарафдан, биз «Рамаяна» таржимаси ватан адабиётининг оригинал асаридай жаранглашини истаймиз, бошза томондан, зинд эпосининг характерли томонларини Зайта яратиш лозим, задимги ХИНДИСТ0Н халзларининг уй- фикрлари ва хатти-заракатларини билгимиз келади. Таржима Зилинаётган асар китобхонга занчалик ёт булса, таржиманинг дониший функцияси шунчалик катта кучга эга булади (103).

Таржима адабиёти оригинал адабиёт билан мураккаб муно- сабатга киришади. У оригинал жанрларнинг урнини босиши ва унинг мав!?еини мустазкамлаши мумкин (масалан, миллий адабиётларнинг пайдо булиш даврида), айниқса, ватан адабиё­тининг уз мазсулоти хали унчалик етарли булмаган вазтлар- да шундай хол руй беради ёки, аксинча, таржима адабиёти билан оригинал адабиёт уртасида разобат пайдо булиши мум­кин. Таржима, айниқса, тил сохасида, ватан адабиётининг янги имкониятларини руёбга чиқариши (масалан, Инжилнинг Лютер таржимаси) ёки уни ноухшов унсурлар билан тулдириб юбориши мумкин.
Таржиманинг маданий-маърифий ва тарбиявий ақамиятини тайин этишда буни буюк ижодкор таржимонларнинг узлари Зандай тушунганларини билиш жуда мароқлидир.
АЛИШЕР НАБОИЙ:
Доим ошуфта хотирга келур эрди ва паришон хаёлга эврулур эрдиким, ул китоб (Абдураз?мон Жомийнинг «Нафозқатул уис мин зқазаротил цупс» асари — F. С.) алфози форсийдур, арабийга пайваста ва иборати ишорат азқли тилига вобаста ва ул тиллар вуқуфидин базфаварлар ва ул иборат ва ишоратдин бохабарлар, ул алфоздин уз 1?обилиятлари хурдийда (қобилият- лари етгунча) ва иштиголлари муқобаласида (машгул булиш чегарасида) нафъ топарлар ва файз элтурлар.
Аммо турк улусидин баъзики, кунгул сидқу сафосига базфаманддур- лар, бу кимёвий асар сузлар таъсирига тенгри иноятидин аржуманд ул ал- фозга вуқуф киллатидин (кам хабардорликдан) ул файзлардин мазқрум ва бу зқақойиқнинг дакойиқи оларга номаълум. Хотирга кечмишким, агар саъй қилсам, бу китобни туркий тилига таржима қила олгаймумен, ул да- 1қсйи1қ мушкилотини равшанроқ алфоз ва очуқроқ адо билан Уткара олгай­мумен, деб мутааммил эрдим (андишада эдим). Ва не бу хаёл муддаодин қзумни уткара олур эдим (кечолмасдим) ва не ишнинг азимлиги ва душ- ворлиги жизқатидин шуруъ (бошлаш) қила олур эрдим.
То тарих туқуз юз бирдаки, ул китобнинг таълифидин йигирма йил утуб эрди, тенгри таоло тавфиқи бирла бу улуг ишга илик урдум ва бу азим амрга чалам сурдум. Ва з;азрати Шайх Фаридуддин Аттор битиган «Тазкиратул аЕЛиё»дин баъзи кибори машойихким, «Нафозқатул унс>:га дохил булмайдур эрди зсар гқайсини муносиб мазқалда дохил қилдим. Ва зқинд мушойихи шарзқи зқам оз мазкур эрди, мумкин бор, тилаб-топиб зқазра- ти чутбул авлиё Шайх Фарид Шакарганжидин ва сқнгги машойгача илзқ01{ чилдим (кушдим). Ва турк машойихи зикри ҳам озроқ эрди, ани доги зқаз- рати шайхул машойих Хожа Азқмад Яссавийдин бу замонгача улча мум­кин бор, тилаб-топиб, ул мутубаррак китобда йуқ эрди, мунда қуштум. Ва ул китоб доги авлиё уллозқ зикридин баъзи суз замон азқлига куп музқтожун илайҳ эрмас эрди (зарур эмас эди) итноб вазқмидин таркин туттим ва бу тар- жимадин уксуттум (чиқариб ташладим). Ва чун бу валоят риёзи (валийлик машаздатлари) музқаббат насимига ва футувват шамимига (олижаноблик хуш буйлиги) сабаб булди, анга «Насойимул музқаббат мин шамойимул футувват» от чуйдим...1
ШОХ.АКИМ ХОЛИС:
(«Газоти зқазрати шоҳ Жарир» номли асарнинг узидан олдинги тар­жимаси зқацида):
Ки мандин илгари бир румий зот, Зилиб эркон буни турки била ёд. Очиб курдум ани бошдин-аёқин, Билолмайдур алиф қайси — таёқин. Ьқилибдур назми турки маснавийсин, Билолмайдур валекин маънавийсин. Агарчи кунглида жонин уқубдур, Валекин купини булгаб юрубдур. На анда базқр бор, на цофия бор, Рисолани чилиб гуёки мурдорI.
САТТОРХОН:
Охир, бир мажлисда (шаркшунос олимларнинг 1876 йилда Петербург шазфида булиб утган учинчи халқаро конгрессида — Р. С.) менга бир неча суз айтмоода таклиф цилдилар. Мен нима хусусида сқз айтмоқдин қийна- либ, лекин ул мажлис азқлининг нияти хусусида қйлаб, форсий тилида бир неча калима бирлан айтдимким, биз Туркистон вилоятининг мусулмонла- ри Туркистон вилояти Русияга тобе булмасдин илгари Ёврупо халқининг тарбияглик хал1қларидин мутлақо бегона зқолда туруб эрдилар, лекин ху- донинг иродасига мувофиқ биз алзқол русия халқининг васотати бирлан Ёврупо халкига яқинлашиб, шу тарика бирлан одамиятнинг асл мақсуди ва матлаби ва илм ривожини зқосил қилмоқда шерик бқлурмиз деб.
Ёврупо уламолари илмларини узлари бирлан босма 1{илдурур экан- лар. Андин кейин ул таснифотлар зқар бир халқнинг тилларига таржима 1қилиниб, шул тарифа бирлан Ёврупо халқининг зқар хил уламоларининг билган илми барча тарбиятлик мамлакатларда иштизқор топар экан.
Биз, Туркистон вилоятининг одамлари, бир неча юз йиллар уз тара- фимизда туруб, хаёлга олур эрдикким, биздан яхшироқ ва ақллироқ ва биздан кучлик халк дунёда йувдур деб. Уз хусусимизда бул тарифа қйлаб, биз табаррук булиб, бурунги зқолда цолдуц. Бул тарифа бирлан бизнинг азқволимиз ёш болалар азқволидек экан2.
РАФУР ГУЛОМ:
Эски Шарч жугрофиюнлари, сайёзқлари Осиё, Африка, Европадан ибо­рат булган қадим дунёни шарқдан гарбга чаРаб тахминий етти баб-баробар хаёлий чизиқларга тақсим чилаДилаР- Бу чизиқлар қртасини иклим деб атайдилар.
Шу етти ичлимдан чиччан олим булсин, шоир бқлсин, санъаткор бул- син, давлат арбоби булсин, зқеч ija40H кишилар уртасидаги диний, ирқий ва миллий айирмалар ёки омийлик ва тубанлик тугрисида сқз юритмади- лар.
Улуг Эрон шоири, мутафаккир, файласуф Шайх Муслизқиддин Саъдий Шерозий айтганидек:
Бани одам аъзои як-дигаранд, Ки дар офариниш зи як жавзқаранд, Чу узвба дард оварад рқзигор, Дигар узвзқоро намонанд чаР°Р-

Шу етти ичлим халчларининг тарихлари, маданиятлари, маишатлари бир-бирлари билан шериклик, бир-бирларига оқангдош эди.
Бунинг учун жуда чадим мисолларга бориб қтирмасдан машхур зқинд эртаги «Калила ва Димна» ва «Тутинома», «Баҳордониш»лар бизда чарийб минг йиллардан буён маълумлигини, Фирдавсий, Саъдий, Хайём, Х°ФИЗ асарларининг зқатто дарслик чаторида училишини, «Алфлайла ва Лайла» Чиссаси, Абул-аъло Маъарий газалларининг энг севиб Учи11ДиРган китоб- ларимиз эканлигини баён чилмоч кифоядир.
...Азал-азалдан бир-бирига чондош-чариндош, дуст, биродар булиб кел- ган халчларимиз, ота-боболаримизнинг тарихий-традицион биродарлик кар- вонлари изидан юрмак навбати бизникидир. Хусусан биз — ёзувчилар... классикларимизнинг улмас рузқларидан илзқомланиб, бир-биримиз билан ячин муносабатда булишимиз, бир халчнинг овозини иккинчи бир халч ЧУлогига етказишда ёрдам беришимиз, бир-биримизни таржима чилиши" миз, бир-биримизни тулдиришимиз, давом чилДиРишимиз лозимI.
ХДМИД ОЛИМЖОН:
Букун узбек халчи Пушкин асарлари орчали бадиий ижоднинг энг буюк камуналари, кишилик маданиятининг энг музсташам қайкаллари билан танишади. Узбекистан зқукуматининг жуда катта гамхурлиги билан 1936 йилда Пушкин асарларини узбек тилига таржима чилиш бобида жу­да катта тарихий иш чилинди ва бу ишнинг натижасида буюк шоирнинг асарлари узбек халчининг мулки булди. Унинг маданий даражасини 1040- ри кутаришда катта роль уйнаяжак бир фактор узбек халчи тилига казилди. Бу кичкина иш эмас. Бу узбек халчининг маданий тарихида зқеч Чачон унутилмас тарихдир.
Пушкин асарларининг таржимаси билан узбек адабиёти, узбек мада­нияти бойиди. Жахон адабиётининг энг юксак намуналаридан булган Пуш­кин асарининг узбек тилида булиши бу кичкина гапми?..
Бу каттакон маданий бир факт. Бу бадиий адабиётга ургаииб кела- ётган ҳар бир мезқнаткаш Узбек уз тилида эркин равишда Пушкиннинг асарларини учий олади деган суз. Чунки бу асарларни учиганда унинг куз олдида бутун Русиянинг тарихи, дворянлик жамиятининг гуллаш ва чи- риш манзаралари, Русияда дезқчонлар чузголонининг ча>>рамонлари улмас образларда жонланажак. Бу Пушкин яшаган, Пушкинни чатл этган замон- ни яхши билмоч ва буюк социалистик ватанга нисбатан оташин музқаббат туйгусини тарбияламоч учун зқам зарурдирI.
абдулла цахдор:
Буюк Пушкин зқозир тирик булса «5қаёт чушиги» деган зқикоялар туп- лами чичарган Маъруф Дакимнинг чУл°гидан чузиб, юзига бир тарсаки урар ва: «Пушти гуллаган уриклар уз гулларини тУ'киб, довучча тугар эди», «Отнинг жиловини силтаб, тезлашини чистаДи> («Учрашув») дема, «Урик гулини туккан эди», «Отни жадаллатди» дегин, дер эди. Пушкин­нинг узи шундай ёзган. Бунга унинг зқамма проза асарлари далил. Шундай ёзгангина эмас, замондош булган адиблардан зқам шуни талаб чилган эдиII.
НАБИ АЛИМУқАММЕДОВ:
«Илмий, адабий ва умуман маданий ёчдан юксалишимиз, адабиётимиз- нинг бойиши тилимизнинг фанний асосга чурилиб, системали равишда уси- ши билан узвий боглангандир»...
...«Уз тилимизда фанний, илмий ва сиёсий, фалсафий асарлар яратиш- да маълум давргача таржима чилишдан купроч фойдаланишга тегишмиз.
Умуман адабиётимиз хазинасида таржима асарларининг булиши ёл- гиз маданий ва адабий жизқатдангина эмас, балки, байналмилал ну!{таи назардан ҳам зур аз?амиятга моликдир. Бу зқолдан биз тегишли хулосалар чикариб, таржимачиликни ва таржимонлар савиясини юқори кутаришга зқарагсат чклишимиз л°зим булишига чарамасдан, таржимачилик илмига базқо бериб ета олмаслик касали бор. Таржиманинг сифатига, таржимада услуб, маъно, тил ва атамалар масаласига мутлақо нам эътибор килиш ва шулар натижасида китобларимнзнинг оммага 1{ийинчилик билан англа- ниши кУрилаётир»I.
Буюк адабиёт арбоби, мутафаккир, узбек адабий тилининг асосчлси Алишер Навоийдан тортиб барча ижод ақли, ёзувчи, шоир, таржимонларгача таржимачиликиииг катта хайрли иш эканлигини эътироф этиш баробарида, иобои, гур, чала, думбул таржималар фазат суз, жумла, таркибнигииа бузиб золмай, роман, зисса, достон, шеър, рисолаларни «мурдор зилиш»га сабаб булишини алоқида зайд этадилар. Номлари тилга олин- ган узбек совет ёзувчилари ва шоирларининг узлари хам хозирги адабиётимизнинг таркибий кисмига айланиб кетган ёки китобхонларнинг залб туридан урин олган ижод намуна- лари — В. Шекспирнинг «Отелло», «1қирол Лир» трагедияла- ри, А. С. Пушкиннинг шеър ва поэмалари, «Капитан зизи» Зиссаси, Н. В. Гоголнинг «Тарас Бульба», «Ревизор» каби асарлари, Л. Н. Толстойнинг «Уруш ва тинчлик», Максим Горькийнинг «Она», Н. А. Островскийнинг «Пулат зандай тоб- ланди» романлари, В. В. Маяковский шеърияти, жазон, рус ва бошза зардош халзлар адабиётларидан юзлаб бадиий, ижти- моий-сиёсий китобларни узбек тилига таржима зилганлар.
23-§. Бадиий таржимада эстетик дид
Агар бадиий таржима асарларининг нашрлари — китоблар- га илова зилинган турли-туман суратлар, рангли расмларга эътибор зилинса, уларда мазаллий рассомларнинг диди ва тасаввури билан яратилган тасвирлар учрайди.
Чехословакияда словак тилида нашр зилинган узбек халз достони «Алпомиш» китобига Иван Вишлопен ишлаган ранг- дор суратлар зайратомуз, гузал, фантазияга бой. Лекин афсо- навий образлар тасвирида зандайдир узгачалик кузга ташла- ниб туради. Шарз ижодий хаёлоти оламининг европача услубда тасвирланиши жуда 3ИЗИ3. Аслида, бу табиий хол. Агарда жазон халзлари тилларига куплаб таржима зилинган «Минг бир кеча», «Калила ва Димна» китобларига ишланган сон-санозсиз расмлар, Х°ФИЗ газаллари, Умар Хайём рубоий- ларига илова зилинган миниатюралар ва бошза суратлар кол- лекциясини туплаб, уларнинг бадиий-тасвирий кургазмасини ташкил этишнинг иложи топилганида эди, араблар, зиндлар, форсларнинг моддий зқам маънавий хаётини немис, инглиз, француз, испан, итальян ва бошза халзлар санъаткорлари Зандай тасаввур зилганликлари билан танишиш жуда мароз- ли буларди.
...Веймар шазрида Гётенинг бир бюсти борки, уни шоир- нинг узини зеч зачон курмаган француз зайкалтарошиI ясаган ва мазкур бюст тасвирини у Гётега хат билан зушиб юбориб, унинг сиймосини худди шундай тасаввур этишини айтган, деб Зикоя зилганди А. К. Толстой. Бюст хам чакки эмас ва ориги- налга анча ухшар экан... А. К. Толстой давом этиб ёзади: бу менинг таржима борасидаги назариямга дахлдордир, зеро, мен асл нусхадан олинадиган таассуротни таржима зилиш лозим деб тушунаман... Бинобарин, баъзи таржималар фикрни шоирнинг узига зараганда зам яхшироз ифодалаши мумкин... Гомернинг Неаполдаги бюсти, эзтимол, унинг зиёфасига (башарти, у зазизатда яшаб утган булса) купрок ухшаган буларди.
Умуман, хайкалтарошлик, тасвирий санъат билан бадиий таржима уртасида яқинлик бор. Айни бир оригиналнинг рас- мини чизгаида хар бир рассомнинг услуби уз изини золдирга- ни сингари, таржимон зам асл нусхани занчалик анизлик билан угирмасин, унинг таржимасида уз индивидуал услуби- нинг излари золади. Чунончи, совуз улкаларда яшовчи рассомлар дохий В. И. Ленинни куироз бош кийимида турган Золатини, зозозлар, мугуллар, бурятлар ва бошза мугулсифат (монголс-ид) халзларнинг рассомлари эса унинг куз-зовозлари- ни «салгина» зийизроз ва забаризроз зилиб чизишлари хам беихтиёр содир буладиган индивидуал услуб чизигидир.
Хар бир халзнинг уз эстетик диди борлиги маълум. Чунон­чи, бир халзнинг назарида гузаллик тимсоли сифатида забул Зилинган карса бошза халз назаркда зупол, хунук, ноухшов куриниши мумкин.
Синфий жамиятда турли табазаларга булинган тоифа вакиллари уртасида зам гузалликни идрок этишда тафовут борлиги маълум.
Шарз газалиётида гузаллик узига хос равишда тараннум этилади.
Бқюнг сарву санубартек, белчнг қил, Вафо чилгон кишиларга вафо цил.
Анинг ким ол энгинда менг яратти, Бқйи бирла сочини тенг яратти.
(«Му%аббатнома»дан*).
Ул санамким сув яқосинда паритек ?лтурур, Гояти нозуклукиндин сув билан ютса булур.
(Отойидан).
Соч, юз, зош, киприк, куз, забоз, дудоз, бел ва хоказо, ёр- нинг аъзоларини тасвирлашда муболагадор таъриф-тавсиф, сифатлашлар Шарз шеъриятида сон-санозсиздир.
Куз бирла чоишнг яхши, қабогинг яхши, Юз бирла сузинг яхши, дудогинг яхши. Энг бирла менгинг яхши, сақочинг яхши, Бир-бир не дейин боштин-аёгинг яхшиI.
Алишер Навоий гузал ёрнинг боши анатомиясидаги барча аъзоларни ялпи зофиялар билан мислсиз гузал бир тарзда тасвирлайди.
Дедим зақанинг тутуб, сақогингии қпай, Куз-қошиигга суртубон чабогингни Упай; Гулдек юзинг ислабон дудогингни упай, Йуч-йуқки агар десанг аёгингни упай (89).
Жоним жими ул ики долингга фидо, Ондин сунг алиф тоза ниқолингга фидо, Нуни даги анбарин зқилолингга фидо, Колгон ики нуқтаики холингга фидо (89).
Мислсиз таъриф, муъжизакор санъат акс этган бу рубо- ийда.
Арабий ёзувда «жон» сузининг ёзилишида иигтирок этган уч харфни (жим, алиф, нун), шаклий мувофиқлигига монанд Золда, ёрнинг уч аъзоси — зулф, цомат, цошга «сарфлаб» бул- гач, шоир жим зарфининг остида ва нун зарфининг устида «ортиб золган» иккита нузтага зам «жой» зидириб тоиади — уларни мазбубанинг икки юзига икки дона хол зилиб зунди- ради!
Дар бир халзнинг шеъриятида унинг эстетик диди ёрзин акс этади. Дафъатан зараганда, зардошлик тарафидан язин ёки муштарак адабий анъана яратган халзларнинг тилларида дид билан боглиз муаммо тугилмайдиганга ухшаб куринади. Аслида эса бундай эмас.
«Лайли ва Мажнун» достони 1948 йилда зиргиз тилида чоп этилган. (Асарни саккиз зиргиз шоири таржима зилган).
Таржимага ёзилган кириш сузда Аали Тузумбоев Навоий- нинг туркча асарлар ёзишни юксак погонага кутаришдаги хизматини юзори бақолаб, «Музокаматул лугатайн»дан маш- ЗУР бир шеърий парчани мисол келтиради:
Маныздары гул-гул МуждаларыI хар Кабактары кен-кен, Ооздору тар.
Аали Тузумбоев «муждалары хар» ибораси зиргиз киши- сига тушунарли эмас, чунки у «парс»ча сузлардан иборат сатр экаилигиии далил келтиради. Лекин Навоий замонасида бу хол турк шеърияти учун нормал бир нарса булганини зайд этади1.
Жабинлари гул-гулу киприклари хор, Кабоглари кенг-кенгу огизлари тор
байтида Навоий Ширин ва унинг канизаклари чиройини таъ- рифлагаи. Манглай — гулга, киприк — тиканга зиёслаб чизил- ган бу тасвир асосида канизакларнинг ажойиб портретини яратса булади. Байтда шоир забознинг кеиглигига огизиинг торлигини зарама-зарши зуяди. Пеньковский гузалларнинг Заммасига тааллузли булган бу ташбизии фазат Ширинга нисбат'беради:
Одна была — как шах, средь всей толпы: Как роза — лоб, ресницы — как шипы.
Бу байтни Аминзода тожик тилига угираркан:
Жабинқо гул-гулу чун хор мужгон, Дақантангон, вале синафарохон2
деб, «забог» сузи тожик тилида мавжуд эмаслиги туфайли, оризнинг торлигига... кукракнинг кенглигини зарама-зарши Зуйган. Аввало, мантизий номувофизлик юз берган: кукрак кенглигининг огиз торлигига алозаси йуз; бундан ташзари, Шарзда кукракнинг кенглиги зеч зачон гузаллик белгиси сифатида талзин этилмаган (одоб бунга йул бермайди). Бу Зусур бир сузни бера олмасликдан келиб чиззан. Дарвозе, «Забог»нинг форс-тожик тилида йузлигини Алишер Навоий- нинг узи зам яхши билар эди.
«Ва хубларнинг куз ва зошлари орасинки, забог дерлар, форсийда бу узвнинг оти йузтур. Маснавийда бир жамоати хуб таърифида шундоз дейилибдурким,
Байт:
Менгизлари гул-гул, мижалари хор, 1қабоглари кенг-кенг, огизлари тор»I.
Тадқшртчи Б. Дустзораев Хамза Хакимзода Ниёзийнинг «Бой ила хизматчи» драмаси таржимони Музиддин Аминзода Зазида маълумот беради. Тожик адиби М. Аминзода Алишер Навоийнинг «Фарзод ва Ширин» достони, Гафур Гулом шеър- лари, Комил Яшиннинг «Гулсара», Уйгун ва Иззат Султонлар- нинг «Навоий» драмаларини таржима зилган. «Бой ила хиз­матчи» драмаси унинг таржимасида узининг асосий бадиий Зимматини сазлаган.
Жамиланинг «Бечора Гулбазор, карвондан ажралган бута- дай бузлайди, шурлик»II гапидаги карвондан ажралган бутадай бузлайди ибораси «гусфанди аз рама жудо афтодаги барин фарёд мекунад»III (сурувидан ажралиб золган зуйдай фарёд Зилади) тарзида берилган. Тожик кишиси учун туяга зараган- да зуй маиший турмушда язинроз. Мабодо узбек халк ибора­си айнан узидай («бута»ни — «шутурбачча» деб) таржима Зилинганида, бу аёл кишига, айнизса, бечора Гулбазордай иффатли жувонга нисбатан зупол, хунук чиззан буларди.
Бойнинг «Хуш деганингиздан билсак, залиги энг яхши Зандак урикдан уч пут, Каттазургон магизидан беш пут» (40) гапидаги урик билан магизнинг сорти — етиштириладиган жо- йи тожикчада узгартирилган: «1қ0311 зандаки навъи аълои Хужанд» (73).
Таржимон гози уринларда узбек тилида гузаллик маъноси- ни берувчи сузларнинг тожик тилида шу маънони англатмас- лигини зисобга олиб, ижодий эркинликларга йул зуяди.. Масалан, бойнинг Жамила зазида айтган «Хисобсиз кокил, Зунгир сочларига нима дейсан» (44) гапидаги цунгир сузи ай­нан таржима зилинса, тожик узувчисининг наздида гузал­лик... хунуклашиб золиши турган ran. Шу сабабли Жамила­нинг сочига тааллузли сифат — миздор билан алмашган (цунгир соч — «узун соч» деб берилган). Бу усул Сифатбуви- нинг «Кел, зу уша дундиз зулларингдан ургилай!» (50) гапининг таржимасида хам зулланилган. Тожиклар учун «дундиз»дан кура, купроз, «нозиклик» гузаллик тушунчасига язин: «Биё, 33% аз замин дастхои нозукат гардам!» (78).
Умуман олганда, дид халзларда зотиб золган тушунча эмас, балки тарихан узгарувчан категориялар жумласига ки- ради. Бадиий асарда акс этган бир халзнинг замда муаллиф- нинг гузаллик зазидаги тасаввурини нузул бошза халз, Узга тил, булак ижодкор-таржимоннинг дидша мослаштиравериш Зам мақсадга мувофиз эмас. Таржимага алозадор бошза тушуичаларда курилгани сингари, бу ерда зам м е ъ ё р и и билиш жуда музим. Бундан ташзари, мазкур масала тар­жима анъанаси билан зам боглиздир. Чунончи, муайян бир асарнинг илк таржимасида бошза халзнинг дидини акс эттирган бирон тушунчани уз тасаввуримизга мослаштирган булсак, уша китобнинг кейинги таржималарида асл нусха вариантига кучиш зам мумкин.
24-§. Таржима цусурлари
Бадиий таржимачилик ишида аллазанча вазтлардан буён давом этиб келаётган бир занча жиддий камчиликлар бор.
Энг асосий нузсон, иллат — бу бирон миллий адабиётнинг фахри, курки ва дурдонаси булмиш ажойиб асар таржимага кучганда зандайдир уртача китобга айланиб золаётганидадир. Шуниси ёмонки, ана шундай зуваласи хом таржималар онда- сонда учраб золадиган мустасноли 30л булмай, балки умумий китоб мазсулотининг хийла катта улушини ташкил этади. Бу- нинг сабабларидан бири шундаки, нашриётларда бирон таржи- монга иш топширилаётганда замма вазт зам уша таржи- моннинг зобилияти ва имконияти зисобга олинавермайди. Таржимон китоб муаллифини ижодкор сифатида яхши таний- дими? Унинг тошини кутара оладими, у билан «беллашишга» ярайдими? Айни ёзувчининг ижодидан хабардорми, унинг асарини угиришга тайёргарлиги борми? Бу хазда уйлаб курил- майди.
Масъулиятни зис этмайдиган таржимон эса меъёр, миздор ва чегара билмайди: автор — социалист, интернационалист ёки ошортунистми? Романтик ёки реалистми? Кайси тилда, Зандай ёзган? Классикми ёки зозирги замон ёзувчисими? Ва Зоказо — унга буларнинг деярли дахли йуз.
Санъаткор таржимон билан бадиий ижоднинг «зора нони»- ни татиб курмаган «чапдаст» таржимон уртасида нозик бир фарз бор. Айтайлик, Миртемир зеч зачон Пушкинни зам, Некрасовни зам, Нозим Дикматни зам бир хил «тил» билан таржима зилмайди — у зар бир даврга, зар бир миллий-ада- бий анъанага, зар бир адиб ва унинг зар бир асарига мувофиз келадиган услубни шоирона зийраклик, усталик билан топа билади. Асзад Мухтор учун Маяковский — бир дазо, Муса Гали — бошза бир дунё, Исаакян булса — бунинг узи лирика олами ичра бир олам. Мирзакалон Исмоилий Лев Толстой таржимасида синаб курган тадбирни Михаил Шолохов ижоди­га нисбатан зулламайди. Эркин Возидов таржимасида Гёте, Есенин, Леся Украинка, Ширвонзодалар бир-бирларидан услу- бан аниз ажралиб турадилар.


Таржимани «ризз-руз» зилиб олган киши учун эса Толстой Зам, Чехов зам, Флобер, Достоевский, Тургенев, Паустовский, Авезов, Иван Jle, Бубеннов, Гончар, Каипбергенов зам... «бир хил золип»да сидиргасига кетаверади. Бир ёзузчи, эзти­мол, умр буйи ёзган трилогиянинг замма жилдларини (ёки булак залин-залин китобларни) устаси фаранг таржимон бир- икки йилдаёз агдариб ташлайди! (масалан, И. С. Тургеневдай дазо адибнинг бир романида таржимон зуйидаги ноухшов гапни буюк рус ёзувчиси номидан айтилган деб ишонтирмозчи булади: «Аллазаёздан иккита кучук боласи югуриб чизиб, заттиз, аммо, жазлсиз зура бошлади. Уйдаги одамлар зара- катга келишди»). Бундай бетаъсир таржималарнинг фойдаси- дан зиёни куироз: узувчининг куз унгида авторни бурдсиз Зилиб зуйишдан ташзари, бадиий дидни ерга уради, ун минг- лаб кишиларнинг эстетик гузаллик зазидаги тасаввурига шикает етказади, бадиий китоб бозорини касод зилади, тилни шафзатсизларча бузади.
Румо муаррихи Светоний узининг «Маълум ва машқур грамматистлар қа1{ида» номли рисоласида зқикоя чилпшича, уз услубнни мукаммал зқисоб- ловчи император Тиберий нут1қларидан бирида бехосдан чучмал иборани ншлатиб юборди. Ваъзхонликдан сунг у Узининг барча дустларини ҳузу- рига чорлади-да: — Нима дейсизлар, император хатога йул чуйдими ёки й>!чми?— Деб суради.
Шунда хушомадгуйликни хатм килиб олган Атей Капито деди: «О, Це­зарь, бу зқатто хато булган тавдирда зқам, сенинг огзингдан чшдандан сунг, энди узининг хатолигидан мазфум булди!».
«Йуч, Цезарь,— чатъий жавоб чилДи довюрак Маркелий — сен одам- ларга гражданлик зқуқучини беришинг мумкин, аммо сузга келганда ҳук- мннг утмайди».
Зқали жиддий тазрир чигиригидан утмай туриб, шоша-пиша босиб чизарилган таржима китобларга нисбатан бундай затъ- ий «йуз» жавобини зиладиган уша довюрак «таржима марке- лийлари» йузми бизда? Бор, булар — адабий танзидчилардир.

145
Бизда таржима танзидчилиги сохасида узларининг уткир, сермазмун мазолалари, тазризлари билан танилган мутахас- сислар бор. Н. В. Владимирова, Г. Гафурова, Н. Комилов, С. Саломова, П. Тартаковский, М. қушмозов, Пошали Усмон угли ва бошзалар бадиий таржиманинг амалий замда назарий масалаларига оид зимматли адабий-танзидий мазолалар, таз- ризлар ёздилар. Умуман олганда эса, таржима танзиди адабий танзидчиликнинг буш созаси булиб золмозда. Аввало, босилиб чизаётган зар унта таржима асаридан биттасига зам матбуотда тазриз берилмайди. Катта таржима озими танзид­чиликнинг назаридан четда. Таржима адабиётининг умумий азволи зандай? Босилаётган таржима асарлари савия, сифат жизатдан умумий бадиий ижод талабларига жавоб берадими? Умуман, таржимага зараб асарнинг авторини таниш мумкин- ми, унинг ижоди зазида музокама юритса буладими? Бу каби саволларга адабий танзидчилик зали узил-кесил жавоб берга- нича йуз.
10-389

Адабий танқидчилик билан таржима танқидчилиги ораси­да узилиш сезилмозда. Таржима — ижодий иш, таржимачи- лик — адабий жараённинг ажралмас зисми булса, унда таржима танқиди зам адабий танзиднинг музим сохаси деб Заралиши лозим. Матбуотда эълон зилинаётган тазриз ва таз- ризнамо мазолаларнинг барчаси зам таржимачилик амалиё- тидаги асосий масалаларни замраб ололмайди, умумий мулозазалар, юзаки кузатишларга асосланиб (баъзан «бурч- дорлик» юзасидан) ёзилади. Таржима тазлилининг узига хос томонлари борлиги зисобга олинмайди. Аксари тазризларнинг мундарижаси тахминан шундай буладики, кузатилаётган таржимада асл нусха мансуб булган адабиётнинг узига хос ривожланиш йули, автор мансуб булган адабий озим хусусият- лари, жанр спецификаси, адибнинг дунёқараши, ижодий био- графиясининг асосий белгилари, асарда тасвирланган образлар ва уларни ураб турган мухит, миллий колорит, миллий харак­тер, ёзувчининг узига хос услуби ва бошза шу каби омиллар Занчалик акс этганлигини анизлаш каби музим нарсалар бир ёзда золиб, уларда бирон персонажнинг эгнидаги кийими, тановул зиладиган хураги ёки айрим зилиз-одатлари «чузур илмий» асосда урганилади, таржимонга лугатдан тез-тез фой- даланиб туриш зазида «маслазатлар» берилади ва зоказо. Бу тазризларда гур, тезиишар, «бир амаллаб» чизарилаётган таржималарнинг иллатлари очиб берилмайди, бунинг акси улароз, базувват таржималар узининг муносиб базосини олол- май золаверади. Таржимачиликдаги нузсонлар уз вазтида курсатиб берилмагани учун заиф таржималар зеч зандай тусизза учрамай, узгаришсиз нашрдан-нашрга утиб кел- мозда.
Зикр зилинаётган мавзу «Таржима зусурлари» деб номлан- ган. Умуман бадиий ижод созасида учраб турадиган хато ва камчиликлардан ташзари, таржиманинг узигагина ёки, лоа- Зал, купроз таржимага «хос» зусурлар зам буладими? деган савол тугилиши табиийдир. Таржимачилик амалиётида зам, таржимашунослик юзасидан яратилаётган назарий, танзидий ишларда зам купроз учрайдиган ёки уларнинг узига «хос» камчиликлар, дарзазизат, мавжуд (буларнинг бир зисми 1030- рида куриб утилди).
Таржимачилик ишида учрайдиган хатоларни затъий фарз- ламоз керак. Бу ерда камчилик, куст, чалкашлик, нотугри, талцин, хато, нуцсон, иллат борки, уларнинг баъзиларини таз- рир давомида йул-йулакай бартараф этиш мумкин, лекин агар унда чузур хатолар булса, таржимоннинг ижодий методи айни асарнинг интерпретациясига номазбул келиб, муаллиф билан таржимон бошза-бошза ижодий мавзени ишгол зилиб турган, бинобарин, зали мутаржимнинг узи муаллиф билан умумий тил топиш учун «таржимон»га музтож булса, бундай таржи­манинг базридан утмоз керак.
Таржима зусурларидан зуйидагиларни ажратиб курсатиш мумкин:

  1. Асар услубини тушунмаслик, уз тилидан унга мувофиз ифода тарзини топа олмаслик (буни услубий бефарцлик ёки услубий ожизлик иллати деб таърифлаш мумкин).

  2. Таржимонда хаётий тажрибанинг етишмаслигидан келиб чизадиган нузсонлар (масалан, таржимон китобда тасвирлан- ган хужалик соқасини, ишлаб чиқаришни, халз ёки мамлакат Заётини билмаслиги мумкин).

  3. Таржимоннинг бадиий ижодга лаёзатсизлиги, тилни билгани билан, уни зис зила олмаслигидан келиб чиқаётган иллат.

  4. Асл нусхада тасвирланган халз заётининг миллий узига хос томонларини дуруст акс эттира олмаслик.

  5. Таржимада суз танлашда, суз зуллашда юз берадиган чатозликлар ва зоказо.

Хар бир таржима асл нусха фазилатларининг маълум бир «туркуми»ни акс эттиради, аммо уша асарни бошза тилда бус-бутун, узил-кесил такрорлай олмайди. Кимки, бошза тил стихияси ичида тугилган бадиий ижод намунасини айнан узидай, зеч бир узгаришсиз куришни истаса — уни уша тилда, асл нусхасида узисин. Асл нусха фазилатидан муайян даражада «камомат» булиши бадиий таржима ижодига хос тушунчадир. Шундай экан, зар бир танзидчи узи урганаётган таржимадан (таржимондан) нимани талаб зилишни билиши даркор. Таржима танқидчиси холис булиши, тақлилга олдин- дан затъий зукмлар билан «чогланиб» киришмаслиги керак.
«Алишер Навоий шеъриятидан» китобчасида (1977 йил) «ЙуЗ даврда бир бесару сомон мендек» мисраси билан бош- ланган рубоий икки жойда берилган (85, 90- бетларга зарал- син). Бу оригинал асарлар нашрида кам учрайдиган, тасоди- фий нарса. Чунки айни бир хил матн ноширларни, одатда, чалкаштирмайди. Лекин таржимада эса бундай доллар тез-тез содир булиб туради. Бу ерда ran оддий «чалкашлик» зазида бораётгани йуз. Масала шундаки, шеърий асарлар таржимаси­да баъзан заддан тапщари эркин интерпретация ва бир-бири- дан жиддий фарзланадиган талзинга йул зуйилади: бир асарнинг икки шоир томонидан яратилган таржимаси зарийб бир-бирига ухшамай, бошқа-бошқа шеърдай булиб золади. Буни затто мутахассис тупловчи ва музаррирлар зам пайза- майдилар.
Навоийда «ишз» мавзуида ёзилган иккита рубоий бор. Бири — туркий тилда, иккинчиси — форсийда.
Кунглумни гаму дард ила айлади ишч, Куз йулидин ул чонни равон айлади huiij, Дар чатрани билмадим қаён айлади ишқ, Бедил эканин буйла аён айлади ишқ1.
1 «Алишер Навоий шеъриятидан». Узбекистан КП Марказий Комитети- нинг нашриёти, Тошкент, 1977, 85- бет.
«Девони Фоний»дан:
То монд чазо бар сари ман афсари яшц. Дар дазф дилам сохт нихон гавзқари ишц, 3-он афсарам афтод ба каф кишвари ишч, 3-он гавқарам афрухт ба дил ахгари иш:;.
Насрий таржимаси:
Тавдир бошимга ишқ тожини чқйгандан буён, Дунёда ишц гавзқарини кунглимга яширгандир. У тождан шиц кишварига эга булдим, Бу гавзқардан танимни ишч чуги ёндирди1.
Бу — бир шоирнинг бир мавзуда икки тилда ёзган иккита бонща-бодща асари. Аммо, хамма ran шундаки, муайян бир асарнинг бошза бир тилга икки таржимон томонидан зилин­ган таржимаси зам бир-биридан зарийб шу даражада фарзла- нувчи иккита мустазил, боища-бошза асар булиб золмаслиги керакI.
Вазоланки, таржимачилик амалиётида бундай золлар тез- тез юз бериб туради. Масалан, «Кавказ зушизлари» туплами- нинг (1973) биринчи бетидан жой олган «Ленин Самгорида» шеъри шу китобнинг 14- бетида Мукаррама Муродова таржи­масида «Ленин Грузияда» сарлавзаси билан босилган.
Шуниси зизизки, «Ленин Грузияда» шеъри билан «Ленин Самгорида» бир-биридан жиддий фарз зилади. Аслида улар бир шеърнинг икки хил таржимасидир. Музаррир бунинг фар- Зига бормаган.
Гафур Гуломнинг рус тилида чоп зилинган (Тошкент, 1966) «Встречая будущее» (Истизболни заршилаб) тупламида «Куз келди» шеъри «Осенние дни» (Куз айёми) номи остида — С. Се- верцев таржимасида хамда «Моя золотая земля» (Олтин зами- ним) сарлавзаси остида — С. Сомова таржимасида берилган (127, 220- бетлар).
Авторнинг ижодий сиймосини баъзан таниб булмас дара­жада узгартириб юборадиган «эркинлик» билан бадиий асарни расмий-идоравий услуб исканжасига оладиган формализм суз санъатининг бу созасида доим возе булиб турадиган икки офатдир. Таржима танзидчилиги замма вазт ижодий меъёрни анизлаган золда ана шу икки «фронт»да кураш олиб бормоги лозим.
ИККИНЧИ БУЛИМ ТАРЖИМА. ТАРЖИМОН. ТАРЖИМАШУНОСЛИК
III БОБ. ТАРЖИМАДА ТАқЛИЛ, ТА*СИЛ ВА ТАДЦИКОТ
25-§. Таржима назарияси предмети
Таржимашунослик проблематикасида зуйидаги муносабат- лар зазида ran боради: 1. Асл нусха билан таржима тиллари уртасидаги муносабат (бу ерда зиёсий тилшунослик эришган ютуклардан фойдаланилади). 2. Асл нусха билан таржима уртасидаги мазмун ва шакл муносабати (бошза тиллардаги формаларнинг эстетик функцияларини акс эттириш) — бу ерда адабиётшунослик, зиёсий стилистика ва поэтика ютузларидан фойдаланилади. 3. Умуман асл нусха билан таржиманинг бадиий зиммати уртасидаги муносабат — бу ерда адабий тан- Зид методлари зул келади.
Таржима жараёнининг моқияти асл нусхада акс этган шакл билан мазмуннинг бирлигини, яхлитлигини сақлаш учун булак тилдан музобил воситалар зидириб топишдан иборат. Бундан ташзари, асл нусха мазмунини бонща тилда бериш- нинг мавжуд бир нечта имкониятлари орасида энг музобил ва мувофиз вариантини танлаш зам адекват таржиманинг асосий талабларидан бири зисобланади. Ана шу музобил тил восита- ларини зидириб топиш ва мувофиз вариант танлаш ижодий характерга эга булиб, таржима зилувчи киши, яъни таржимондан онгли мезнатни талаб этади. Тилнинг ифодавий- лиги билан чамбарчас боглиз булган илмий, ижтимоий-сиёсий адабиётлар таржимасида зам муайян бадиий-ижодий масала- ларни ечишга тугри келади. Бу таржимондан адабий мазорат- ни талаб зилади. Бундай таржима санъат жумласига ки- ради.
Ижодий жараён ёки санъат зисобланган таржимадан мах- сус фан зисобланмиш таржимашуносликни бир-бири­дан фарзламоз лозим. Таржима халзлар уртасидаги маданий, сиёсий, изтисодий муносабатларнинг зудратли воситаси сифа­тида жуда музим роль уйнайди. Айнизса, зозирги даврда у безиёс катта азамиятга эгадир. Турган ran, амалий тарафдан бу задар музим азамият касб этган фаолият узининг назарий заминига эга булиши керак. Таржима назариясининг вазифа- си — асл нусха билан таржима уртасидаги нисбатнинг зону- ниятларини кузатишдан, алозида, хусусий характердаги таржима зодисаларидан тугилган хулосаларни илмий маъ- лумотлар асосида умумлаштиришдан замда таржимачилик амалиётига билвосита таъсир утказиш, унинг сифатини яхшилашга кумаклашишдан иборат. Таржима амалиёти маз- бул ифода воситаларини топиш замда муайян конкрет таржима масалаларини хал зилишда музобил модель, зоида, далил ва исботларни таржима назариясидан олади. Шундай Зилиб, асл нусха билан таржима уртасидаги муносабат замда конкрет золларда юз бериб турадиган, изозлаш, тушунтириш ва умумлаштиришни талаб этадиган фарзланувчи, тафовут Зилувчи формалар таржима назариясининг асосий пред­мет и зисобланадиI.
Таржима назарияси фан сифатида яратилмаган таздирда Зам амалда бир тилдан иккинчи тилга таржима зилиш мум- кинми? Бу — масалани: грамматика булмаган таздирда зам кишилар бир-бирлари билан муносабатга кириша оладиларми, яъни сузлаша биладиларми ёки адабиёт назариясидан холи бадиий асар — роман, драма, шеър ёзиш мумкинми? — деган тарзда зуйишга ухшайди.
Узбекистонда таржима назарияси мустазил фан сифатида Октябрь революциясидан кейин тугилган булса-да, таржима­чилик амалиёти минг йиллик тарихга эга. Бундан узбек таржимачилиги минг йиллар мобайнида назариясиз ривожла- ниб келган деган хулосани чизариб буладими? Йуз. Аввало, араб, форс, зинд, турк, рус тилларидан жуда куп илмий, тари­хий, сиёсий, диний, фалсафий, адабий китобларни узбекча- лаштирган бизнинг таржимонларимиз гарчи ёзилмаган, системалаштирилмаган, умумлаштирилмаган булса-да, забул этилган, узилган, риоя зилинган маълум таржимачилик ази- даларига асосланиб иш курганлар. Масалан: назм — наср билан ёки Г030, аксинча, проза — шеърий мазомга солиниб угирилган; зижжалаб ёки эркин, зисзартириб ёки зушиб, локализация ёки модернизация йули билан таржима зилинган ва зоказо. Хатто баъзан таржималарга ёзилган анъанавий музаддималарда нима сабабдан у ёки бу таржимачилик ази- дасига, назарий принципларга риоя зилинганлиги таржимон- лар томонидан асосланган зам. Бу эса таржима назариясининг ибтидоси Октябрь инзилобидан олдин тугила бошлаганидан, Задим замонлардаёз назария куртаклари пайдо була бошлага­нидан далолат беради.
Таржима назариясининг азамияти шундаки, у айрим прак­тик таржимонларнинг субъектив майлига замда «интуиция» йули билан узбошимчалик зилиб угиришларига чек зуяди.
Хар зандай назарий фаолият зонуниятлар жорий зилишга ва назарий умумлашмалар яратишга зарурат сезади, булар эса кенгроз мизёсда хулосалар чизаришга, уларни бир занча тар­жима зодисаларига татбиз этишга замда эмпиризм ва кустар- чиликка чек зуйишга ёрдам беради. Худди шунинг учун ут- мишдаги ва зозирги буюк таржимонлар таржимачилик соза- сида маълум назарий зарашлар системасига асосланиб иш курганлар. Бу назарий зарашлар уларнинг тил, адабиётга му- носабатлари замда дунёзарашлари билан боглиз золда тугил­ган, ривожланган.
Таряшма ижодий фаолият сифатида, бир томондан, тил ва адабиёт билан, иккинчи томондан эса икки тилнинг бир-бири билан дуч келиши, муносабатга киришувига, асл нусхани бу- лак тил воситалари билан зайта яратишга асослангандир. Таржима ва тилларни зиёслаш жараёнида зар бир тилнинг ;узини алозида олиб текширганда тугилиши мумкин булмаган бир занча масалалар кундаланг булади, уларни тазлил зи­лиш эса зар бир тилнинг узига хос хусусиятларини яхшироз анизлашга кумаклашади.
Таржимани хар томонлама тадзиз зилиш мумкин. Маса­лан, тарихий-маданий, адабиётшунослик аспекти (бу, хусусан, бадиий таржимага тааллузли), тилшунослик аспекти, психо­логик аспект ва зоказо.
Бироз бу назарий йуналишларнинг заммаси зам, профес­сор А. В. Фёдоровнинг фикрича, ё бевосита, ё билвосита лисоний аспектда уз ифодасини топади, негаки таржима зай­ма вазт тил билан иш куради, тил билан ишлашни англатади, бинобарин, таржима назариясида икки тил ва уларнинг услуб Еоскталари нисбати масаласи билан боглиз булган лисоний аспект алозида урин эгаллайди. Негаки, таржимани затто адабиётшунослик аспектида урганиш зам, купинча, тил зоди- саларини тазлил зилишга олиб келади.
Профессор Г. Р. Гачечиладзе эса бу тезисга эътироз билди- риб, аслида, оригинал адабиёт зам тил билан иш куради, лекин бунга асосланиб, бадиий адабиёт тилшунослик фанининг объекти деб эълон зилинган эмас, деган фикрни илгари су- ради.
Кейинги йилларда барча мамлакатларда таржимачилик фаолияти тобора ривожланмозда. Шу билан бирга, аста-секин таржималарнинг сифати зам яхшиланиб бораётгани кузга ташланмозда. Таржималарнинг сифати яхшиланаётганига сезиларли туртки бераётган сабаблардан бири шуки, таржима назарияси сунгги даврда жиддий тарзда олдинга силжиди. Эндиликда, аввалги йиллардан фарзли улароз, деярли зеч ким таржима зазидаги фаннинг .мавжудлиги ва зарурлигига шубза билдирмайди. Бизнинг кунларимизда мунозаралар юзори, амалий босзичга кутарилиб, бу созадаги тадзизотлар- нинг предмети, унинг урни ва тазлилини, оптимал усулларини тайин этишга караб юзланди. Шуни айтиш лозимки, бу созада Зам уз-узини рад этувчи, баъзан нотугри зал зилинаётган масалалар мавжудки, бу зозирги замон таржимашунослиги- нкнг тараззиётига салбий таъсир зилиш баробарида, унинг бошза илмий созалар билан фойдали ва зарур алозалар урнатшнига халал беради, унга янги, аниз тадзизот методла- рини ясорий этишдек фойдали ишга лат етказади.
Ана шундай бир-бирига зид, аммо мозият эътибори билан хато фикрлар мужассамлашган, уз навбатида, таржима наза­рияси фанининг узига зам, таржимачилик фаолиятига хам зарар етказадиган асосий проблемалардан бири тарясима назарияси ва амалиётида адабиётшунослик ва тилшунослик аталмиш тадзизот методикасининг азамияти зазидаги проб- лемадан иборат.
қирзинчи йилларнинг охирларида тарясима назариясида лисоний йуналиш пайдо булди. Бу йуналишнинг мо- хияти шундан иборат эдики, таржимага, асосан, замма 30л- ларда ва барча жанрларда лисоний фаолиятдан иборат, деб Заралади. Таржима проблемаси предметини бундай талзин Зилганда, умумий таржима назариясини тилшуносликка ман­суб соза деб зарашни, таржима проблемаларини тадзиз Зилишга ёндашиш зса лисоний аснода булишини тазозо зтади.
Мазкур йуналишни танзид зилиш асносида адабиётшу­нослик йуналиши аталмиш янги бир зараш пайдо булди. Бу йуналиш намояндаларининг даъвосича, бадиий ва нобадиий таржима уртасида жиддий тафовут бор: бадиий тарясима — адабиёт созасидаги ижодий фаолият, нобадиий таржима эса тил созасидаги ноижодий фаолиятдан иборат. Проблемани бу тарзда талзин этиш уз-узидан шунга олиб келадики, бунда таржимашунослик гуё икки «таржима наза­риясидан» иборат булиб золади: бири — бадиий таржима на­зарияси булиб, у адабиётшунослик созаси хисоблан- моги даркор, иккинчиси эса ноадабий таржима назарияси булиб, буниси тилшунослик созасига мансуб булмоги лозим. Бинобарин, бадиий таржима назарияси — адабиётшу­нослик созаси, бадиий адабиёт таржимонининг фаолияти — адабий ишнинг узига хос тури булгандан сунг, бадиий таржи­ма проблемаларига муносабат зам адабиёт созасига мансуб, адабиётшунослик характерида булмоги лозим.
Бадиий ва нобадиий таржима замда таржимашуносликда адабиётшунослик ва лисоний ёндашиш совет мутахассислари И. И. Ревзин ва В. Ю. Розенцвейгларнинг асарларида асослан- ган ва чузурлаштирилган. Машинавий таржима созасида орттирилган тажриба замда семиотика ва структурал лингвис­тика фанлари эришган ютузларни хисобга олган авторлар ягона таржима тушунчаси урнига иккита турлича тушунчаки жорий этиш лозим деган хулосага келадилар: «таржима-1» (ёки интерпретация) ва «таржима-2». Таржима-1 да таржимон асл нусха ортидаги возеликни зайта тиклайди ва шу возелик асосида эквивалент текст яратади. Бундан фарзли улароз, таржима-2 да икки тил уртасида олдиндан анизланган корре- ляцияларI системаси асосида таржимон музобил тил воситала- рини анизлашга заракат зилади, бунда у зар гал нолисоний (тилдан ташқаридаги) воқеликнинг мувофиқлигига риоя зи­лишга интилмайди. Таржима-1 бус-бутун ижодий, таржима-2 эса ноижодий характерга эгадир. Бадиий таржимада гарчи таржима-2 нинг унсурлари зам мавжуд булса-да, аммо бадиий таржима, асосан, таржима-1 жумласига киради. Таржима-2 тулалигича илмий-техникавий адабиётга тааллузли булиб, ноижодий характерга эга, бинобарин, авторларнинг фикрига кура, маълум даражада алгоритмлаштиришга мойил ва у ЭХ,М (электрон-зисоблаш машинаси) ихтиёрига топширилиши мум­кин.
Таржима зазидаги бундай антиза зарашлар назарияда ан- ча кескин туе олиб, ягона таржима тушунчасининг пароканда булишига замда икки таржима назарияси — адабиётшунослик созасига мансуб бадиий таржима назарияси билан тилшунос­лик созасига мансуб лисоний таржима назариясининг бир-би­ридан аясралиб кетиши, парчаланишига олиб келади.
Аслида эса таряшмага кенг семиотикавийI нукдаи назар- д?.н зараб, бу термин остида бир табиий тилдан бошза табиий тилгагина эмас, балки истаган белгилар системасидан булак исталган белгилар системасига утишни тушунмок керак1. Бундай таздирда таржима зилиш ишини зуйидагича таъриф- лаш мумкин: таржима мувофизлаштириш жараёни замда кириш ахбороти символларини бошза бир код символлари билан ифодалаш мажмуасидан иборат булиб, бунда ахборот- ларни зисобга олиш системалари бир-бирига музобил булиши даркор. Бу таъриф таржима жараёнини абстракт тахлитда тушунтиради, яъни зайси тилдан ёхуд зайси тилга угирилаёт- ган кодлар замда бу жараён субъектлари зандайлигини (одамми ёки автомат) инобатга олмайди. Сунгра таржима Зилувчи ва таржима зилинувчи код (тил)ларнинг узига хос хусусияти асосида умумий ж и н с тушунчасидан шунга му­вофиз келадиган тур тушунчаларини келтириб чизариш мумкин. Масалан, сунъий тиллараро таржима, табиий тиллар- аро таржима; сунъий тиллардан — табиий тилларга таржима ёки табиий тиллардан — сунъий тилларга таржима ва зоказо. Барча таржима турларининг умумий таржима жинсига хос белгиси — барча золларда таржима зилиш иши бир код (тил)- дан бошза код (тил)га ахборот инвариантлигиниII сазлаган Золда утишдан иборат. Таржима турлари уртасидаги тафовут таржима зилаётган ва таржима зилинаётган кодларнинг узига хослигига вобастадир.
Юзорида айтилганлардан шундай хулоса келиб чизади:

  1. Хозиргача забул зилинган таржима жанр лари «бир та­биий тилдан бошза табиий тилга таржима»дан иборат яхлит умумий тушунчанинг турларидир.

  2. Дамонки улар айни бир умумий жинс тушунчасининг турлари экан, уларни бир-бирига зарама-зарши зуйиш (бирин­чи галда бадиий ва нобадиий таржима каби) ярамайди, аксин- ча, уларнинг умумий жинс хусусияти ва тур тафовутларини анизлаш лозим.

  3. Бир табиий тилдан бошза табиий тилга барча таржима жанрларининг бу умумий жинс хусусияти охир озибатда худ­ди уша тилларнинг узига хослигидан келиб чизади.

Бу хусусиятлар нималардан иборат? Маълумки, табиий тиллар омонимия, куп маънолилик, синонимия, грамматик Зурилиш жизатдан бир-биридан фарз зилади. Улар орасида бошза тафовутлар зам куп. Табиий тилларнинг бу хусусиятла- ри шундай омилларни тугдирадики, натижада уларнинг воси- талари барча лисоний даражаларда бир хил булмасдан, кон­текст тазозосига боглиз булиб золади. Бундан чизадиган хулоса шуки, табиий тиллар формасида таздим этилган зар Зандай хабарни тушуниш учун даставвал уша хабарнинг тил воситалари аниз маъносини белгилаш лозим. Бу эса барча Золларда зам танлашдан иборат. Сунъий тиллардан фарз зилароз, табиий тилларнинг бундай хусусиятидан зуйидагича хулоса келиб чизади: табиий тиллараро таржима зилиш хий- ла куп танлашни талаб этади.
Мазкур проблемани тадзиз этишда яна шу нарса жуда му- Зимки, таржима жараёнида танлашлар олдиндан бирон Затъий регламентга солинган булмайди. Бинобарин, бир табиий тилдан бошза тилга барча жанрлар тарясимаси лисоний воситалар танлашнинг ижодий характерда булишини тазозо этади. (Бу ерда ижодийлик деганда шундай жараён назарда тутиладики, уни амалга ошириш олдиндан затъий регламентга солинмаган бир ёки бир нечта танлаш орзали содир булади). Бундан яна шундай хулоса келиб чизадики, таржиманинг туб мозияти бадиий таржимани — ижодий фао­лият, нобадиий таржима эса ноижодий фаолият деб, уларни бир-бирига зарама-зарши зуймасликни талаб зилади. Бу тар­жима хилларининг зар иккаласи зам ижодий характерга эга, бироз уларда ана шу ижодийликнинг возе булиши бир-бири­дан тубдан фарз зилади.
Таржимани назарий томондан урганиш бир тилдан иккин- чи тилга таржима зилишга эзтиёж тугилган кундан бошлан- ган. Чунки фикрни бир тилдан иккинчи тилга зандай узатиш фазат амалий иш эмас, балки мураккаб назарий масаладир. Бинобарин, зар бир таржимон маълум даражада «таржима назариячиси» замдир.
Иш жараёнида зар задамда тугилиб турадиган назарий муаммоларни у купинча мустазил узи зал зилишга мажбур булади. Бунинг сабаби шуки, таряшманинг умумий, типик, муштарак зийинчиликларидан ташзари, зар бир конкрет асар­ни таржима зилишнинг индивидуал, узига хос инжизликлари борки, буларнинг заммасини олдиндан «назарда тутадиган» ёки уларни зал зилиб берадиган зандайдир универсал назарий Зулланма ёки универсал лугат йуз. (Хар бир ёзувчининг ижо­ди буйича тузилган махсус лугатлар — масалан, «Шекспир лугати», «Пушкин лугати», тузилиши мулясалланаётган «На­воий лугати» таржимонларнинг мушкулини бир задар осон- лаштиради. Хусусан, зар бир ёзувчининг ижоди буйича икки тилли лугатлар тузилса, бу таржимонларга жуда зул келган булар эди).
Таржима муаммоларини зуйидагича дифференциация зи­лиш мумкин:

    1. Турли ёзувчиларнинг зар хил асарларини таржима Зилиш билан боглиз зийинчиликлар. Масалан, Гётенинг «Фауст» трагедиясини таржима зилиш билан Анна Зегерснинг «Барзаёт уликлар» романини таржима зилиш уртасида катта фарз бор. Бинобарин, «Барзаёт уликлар» романини угирган киши «Фауст»ни таржима зилолмаслиги мумкин.

    2. Бир ёзувчининг айни бир асарини таржима зилиш билан боглиз зийинчиликлар. Масалан, М. Ю. Лермонтовнинг «Демон»ини Усмон Носир билан Мамарасул Бобоев, Б. Горба- товнинг «Буйсунмаганлар» зиссасини Наби Алимузаммедов билан Шукур Саъдулла таржима зилган булсалар-да, бу тар­жималар уз савияси эътибори билан бир-биридан жиддий фарз Зилади.

    3. Бир ёзувчининг бир занча асарларини таржима зилиш билан боглиз зийинчиликлар. Михаил Шолоховнинг «Тинч Дон» романини угириш билан унинг «Инсон таздири» зикоя- сини таржима зилиш зийинчиликлари бир хил эмас. Ёки В. И. Лениннинг «Россияда капитализмнинг тараззийси» Замда «Материализм ва эмпириокритицизм», «Бир задам олга, икки задам орзага» асари билан «Фалсафа дафтарлари», А. С. Пушкиннинг «Капитан зизи» зиссаси билан «Евгений Онегин» шеърий романи, Чингиз Айтматовнинг «Алвидо, Гул- сари» зиссаси билан «О3 кема» асарларини таржима зилиш- нинг узига хос зийинчиликлари бор.

4. Турли жанрларга оид асарларни таржима зилиш зийин- чиликлари. Масалан, Шекспирнинг «қамлет» трагедияси билан «Ьқийиз зизнинг зуйилиши» комедияси ёки Данте- нинг «Илозий комедия»си билан М. А. Шолоховнинг «Очилган зуриз» романини таржима зилиш мушкуллиги бир хил эмас.
Бундай проблемалар жуда куп. Бунинг устига, зар бир тилдан таржима зилишнинг узига хос «залтис томонлари» булади. ХаР бир ижодкорнинг индивидуал услубини акс этти- риш зарурати билан боглиз мушкулот мавжуд. Тарихий давр, миллий, адабий анъаналардаги тафовутлар ва бошза объектив омиллар тазозоси билан тугиладиган муаммолар сон-санозсиз.
Аксари золларда бу проблемаларни зал зилиш таржимон- нинг гарданига тушади. Язин вазтларгача Гётенинг «Фауст »и- ни узбек тилига гаржима зилиш проблема булиб келган эди. Эндиликда бу ажойиб бадиий-фалсафий асарни узбек тилида Зайта яратиш билан Эркин Возидов улкан суз санъати наму- насини кашф зилди. «Илозий комедия» асарининг Абдулла Орипов таржимаси, «Лисонут-тайр»нинг Сергей Иванов таржи­маси ва бошзалар зазида зам шуни айтиш мумкин.
Дамид Олимжон узининг «Пушкин ва узбек адабиёти» номли мазоласида: агар бирон шоир бутун йил мобайнида А. С. Пушкиннинг атиги биттагина шеърини таржима зилган булса, уни ижодий мазсулот бермаганликда айблаб булмайди, деганида зазли эди. Бизнинг ватан адабиётимизнинг фахри булган Ойбек уз ижодий фаолиятининг жуда катта улушини жазон ва рус классик адабиёти асарларини узбек тилида зай­та яратишга багишлади. Гафур Гулом, Мазсуд Шайхзода, Уйгун узбек халзига Вильям Шекспир ижодини задя зилди- лар. Абдулла 1қаззор, Мирзакалон Исмоилий, Миртемир яратган таржималар уларнинг уз оригинал асарлари сонидан Зам ошиб кетади. Узбек тилига Карл Маркснинг «Капитал» асари таржима зилинди, В. И. Лениннинг Тула асарлар тупла- ми узбек тилида босилиб чизмозда. Биз эндиликда уз она тилимизда В. И. Лениннинг бебазо меросига эга булиб туриб- миз. Х03ИРГИ вазтда бемалол бадиий таржимада Ойбек макта- би, Абдулла Ца%%ор мактаби, Миртемир мактаби зазида гапириш мумкин. Зотан, улар узларининг бутун оригинал ижодий фаолиятлари билангина эмас, балки жазон адабиёти хазинасига муносиб зисса булиб зушилган айрим йирик асар­лар таржимаси билан зам гоят зимматли суз санъати сабоз- ларини яратдилар. «Евгений Онегин» (А. С. Пушкин) шеърий романининг Ойбек таржимаси, «Уруш ва тинчлик» (Л. Н. Тол­стой) романининг Абдулла ]қаззор таржимаси, А. С. Пушкин, Н. А. Некрасов асарлари, «Одиссея» ва «Манас»нинг Мирте» мир таржимаси, «Фарзод ва Ширин», «Алпомиш» достонининг Лев Пеньковский таржимаси, «Лайли ва Мажнун» достони- нинг Семён Липкин таржимаси ва бошза куп бадиий таржима асарлари орзасида тупланган улкан тажриба фикримизнинг далилидир.
Бироз РУС адабиётида «Уруш ва тинчлик» романининг бун- ёд зилиниш тарихи кенг ёритилгани золда, узбек тилида бу асарни таржима зилиш тажрибаси ойдинлашган эмас. «Анна Каренина» романининг яратилиш тарихи рус ва жазон адаби- ётшунослигида мукаммал урганилган, аммо унинг узбек тилига таржима зилиниши туфайли эришилган бой тажриба етарли тадзиз зилинмаган.
Бизда таржима адабиёти фазат Октябрь революциясидан кейингина тугилган эмас, балки классик адабиётимизда зам таржима узига муносиб уринни эгаллаб келган. Адабиётимиз тарихида таржима мактаблари шаклланган. Рус, араб, форс, Зинд, турк тилларидан купгина асарлар узбек тилига угирил- ган. Алишер Навоий, Бобир, Огазий, Гулханий ва бошза унлаб узбек шоирлари узга адиблар яратган асарларни таржи­ма зилибгина золмай, балки узлари зам икки-уч тилда баравар ижод зилганлар. Узбек классик адабиётида таржима­ни ватан адабиётидан мутлазо ажратиб булмайди: улар Замма вазт изма-из, зултизма-зултиз ривожланиб келди. Таржима туфайли узбек адабиёти асарларидан бошза халзлар Зам базраманд булдилар, янги адабий анъаналар яратдилар, бошза халзларнинг адабиётларига мансуб йирик асарлар эса узбек адабиётининг таркибий зисмига айланиб кетди, бизда янги анъаналарнинг тугилиши ва ривож топишига сабаб бул­ди. Шунинг учун буюк шоирларимиз мавжуд адабий анъана­лар асосида узлари барпо зилган оригинал асарларини камтарона «таржима» деб аташдан ор зилмадилар ёки чина- кам таржима зилинган асарларнинг охирига муаллиф билан бир заторда уз номларини зам ёзиб зуйиш ила фахрландилар. Бу эса уларнинг уз номларига зуйилган абадий барзаёт мада­ний ёдгорлик булиб золди.
Демак, узбек адабиётида таржима асарларини фазат тар­жима тарихини ёритиш учунгина эмас, балки ватан адабиёти­нинг ривожланиш даврлари ва хусусиятларини анизлаш учун Зам урганишга мажбурмиз. Шу билан бирга, адабиёт тарихи билан таржима тарихининг узвий боглизлиги, бир-бири билан чамбарчас алозадорлиги зайд этиларкан, буларнинг уртасига тенглик аломатини зам зуйиб булмайди. Таржиманинг уз тарихи, анъаналари, ривожланиш хусусиятлари бор.

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling