Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


Download 1.57 Mb.
bet10/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

Басир сқзи довюрак капитаннинг зиддиятли ички зқис-кечинмалари за- мирида худди индивидуал «услуб узуги»нинг ё!қут кузидай порлайди. Шу- ниси қизиқки, басар — арабча «куз», басир эса «курувчи», «уткир кузли», «ута сезгир» маъноларини англатади. Ажабо! Араб тилида «куз» ва «ку- риш» маъноларини бгрган айни бир суз зқозирги узбек тилида, аксинча, «куздан қолиш», «кур булиш» маъносини ифода этадиган булган.
Лекин таржимада зқаракат — жисмга, таъриф — образга, тавсиф — мижозга, сифат — объектга услубан мое булиши керак.
«Тронка» романи билан унинг таржимаси — «Даёт навоси»ни қиёс қилинса, тахминан, шундай булиб чивдан: ёзувчи кул рангда тасвирлаган чул осмонини таржимон пушти буёқлар билан, ёзувчи туқ зқизил буёҳда акс эттирган воҳеликни таржимон ним саргиш ранг билан бермоқчи бу­лади...
Козо1қнинг чанцовузини — украиннинг сивизгаси, руснинг трубасини — узбекнинг сурнайи билан бериб булмайди. Х,ар бир нарса таржимада, одат- да, уз номи билан аталади.
«Даёт навоси»... Айтайлик, Чингиз Айтматовнинг «Жамила» 1{иссаси- ни худди шундай номласа буларди. Дарво1?е, бир вақтлар шундай муло- зқаза айтилганди ҳам. Чунки Чингизнинг узи киргиз тилида унга «Обон» — «Куй» деб ном берган. Бу асарнинг мазмуни, чиндан зқам, уни узбек ти- лида зқатто шунчаки «Куй» эмас — «Наво», шунчаки «Наво» эмас — «Хаёт навоси» деб аташни таг{озо этар эди.
О. Гончар зам уз романига «Тронка» деб ном берган. Аслида, тронка ҳам — куй. Аммо... куйдан — куйнинг фарци бор.
Тронка — чунгироқ садосн дегани. Куйлар бир-бирларндан узоқлашиб, адашиб кетмаслиги учун уларнинг буйнига 1{унгироқ илиб чқйилади. Аммо чунгироз садосн — шунчаки «сигнал» эмас, балки 1{уйлар 1қунги- роқнинг ана шу «жингир-жингири»ни ёг;тирар экан. Шуниси борки, бу цун- гироқлар отилган снарядларнинг мис чобиги — гильзалардан ясалади. Узи 1{упол ишланган. Аммо ёқимли садо таратади. Бошқача айтганда, 1қаъри- да ажал уругини сақлаган снаряд гильзаси... мусиқий куй чиқаради. Нар- салар, воқеалар замиридаги ана шу зиддият ёзувчининг эътиборини узига царатади. О. Гончарнинг мақсади, нияти, ушбу асарни ёзишдан муддаоси, романнинг услуби — зқаммаси гуё китобнинг номидан бошланади. Бами- соли бу ном асарда тасвирланган воқеаларнинг умумий фалсафий махра- жини ташкил этади, уларнинг ривожига «туртки» бериб туради. К&йси бир новеллани олиб қараманг, унда воқеалар мураккаб зиддиятлар ичида олиб курсатилган: зқаёт ва улим, висол ва зқижрон, эрк ва тутқунлик, олижаноб- лик ва тубанлик, маъсумлик ва жозқиллик ёнма-ён туради. (Чупон Горпиш- ченконинг «Бизнинг замонамизда чупоннинг таёги билан ракета ёнма-ён туради» деган оддий сузларида чуқур маъно, ҳикмат бор). Кишилар баъ- зан узининг ёнгинасида жилва қилаётган бахтга чул узата олмайди. Хаёт кандай бқлса — ушандайлигича, буямасдан, пардозламасдан олиб тасвир- ланади. Чунки зқаёт қандай булса — ушандайлигича: узининг бутун розқат ва ташвишлари, цувонч ва 1{айгулари, зиё ва куланкалари, утмиши ва ке- лажаги билан — гузал. Соф, ясама, «тинитилган» бахт йуц ва булмайди ҳам. Сохта эстетизм, юзаки ялтироқлик, дабдабали баландпарвоз нагма- дорлик Олесь Гончар ижодига ёт.
Тронка — 1{унгиро1{ садоларини, чиндан зқам, «ҳаёт навоси» деб базқо- лаш мумкин. Аммо романга берилган ном таржимоннинг базқоси, таассу- роти, хулосаси ёки таърифини эмас, балки уша номга асос булган нарса, предмет, зқодиса ёки тушунчанинг узини акс эттирмоги даркор.
Дарвоқе, тронка сузини мавжуд академик, икки тилли лугатлардан то- пиб булмайди. Ёзувчи уни лугатдан эмас, зқаётдан, оддий кишилар, «аъзойи баданини чул шамоли қотириб юборган..., офтобда куйиб кетган серажин юзи худди бир парча эски терига Ухшаб долган», «бир умр ерда пиёда юрган» чупонлар тилидан олган. (Романда тасвирланган уқимишли рус ва украин кишиларининг узлари ҳам бу сузни билмайдилар).

  • Тронка...

  • Умрим бино булиб бу сузни эшитмаган эканман,— дейди маъюслик билан Уралов.— Дали мен яна !қанча нарсаларни билмайман (290).

Шундай цилиб, 332 сазқифадан иборат катта романнинг 301- бетигача қцувчи «тронка» нима экан деб 1{изшқсиниб бораверади, низқоят, %амма нар­са деярли «зсал булиб», китоб тугай деб 1{0лгандагина у (Уралов билан «бир- галикда») тронка нималигини билиб олади: мана шу биттагина сузнинг замирида қанчадан-қанча сир, мезқнат, фаолият, бурч, хавф-хатар, дарак, биргалик, зқамкорлик, чорлаш ва, низқоят, уша наво, зқаёт навоси, ёқимли куй ётганлигини тушуниб етади.
Хуллас, романнинг гоявий-эстетик мундарижаси, бош сюжет жунали- шида узига хос зқикматли-драматик интрига вужудга келтирувчи «тронка» сузининг маъноси оригиналда роман мазмунига табиий йугрилган булиб, китобхонда бавосита чу1қур мажозий маънодор зқиссиёт пайдо 1қилса, таржи­мада унинг ана шу музқим гоявий-услубий чиммати асар сарлавзқасидаёқ ечиб олиниб, ялангоч зқолда тавдим этилади, ёзувчининг машавдатли изла- ниш асосидаги кашфиёти булган зиддиятли образ таржимада сиЙ1{а иборага айлантирилган. Бошқача айтганда, автор услубан, бамисоли, трон- кани Ердан олиб — осмонга кутаради, таржимон эса, баайни, навони ос­мондан олиб — Ерга туширади.

Ажаб эмаски, узбек чупонлари тилида зқам «тронка»га яқинрог? бирон суз бордир. Булмаслиги мумкин эмас. Бунинг учун таржимон оддий меҳ- наткаш кишилар, чорвадорлар, сут согувчилар, чупонлар, дезққонлар, гал- лакорлар орасига бориши, уларнинг яшаш тарзи, психологияси, тилини урганиши керак. Бадиий таржима ижодий яратувчилик иши саналишининг сабабларидан бири ҳам шунда.
19-§. Таржима концепцияси. Таржимон ва китобхон
Таржима концепциясининг таянч нуқтаси интерпретация- вий мавқедан иборат. Асарга қандай априор шарт-шароитлар юзасидан ёндашувимиз, унда нимани куришни ёхуд қандай нарсани топишни мақсад қилиб қуйган зқолда яқинлашувимиз- га 1қараб, асарнинг моқияти jqap хил булиб гавдаланади.
Асарнинг уткир жойларини у ёки бу даража интуиция би­лан ажратадиган оддий китобхондан фарқ қилароқ, таржимон
интерпретациявий мавқеини яхши уйлаб туриб белгилайди, бунда у уз таржимаси билан китобхонга нима демоқчилигини билиб туриб иш куради. Марксист-таржимонлар, деб ҳисоб- лайди Иржи Левий, асарнинг марксистик дунёқараш ва ада- биётда реалистик йуналишдан дарак берувчи, бевосита ё бил- восита ижтимоий танқид уз аксини топган компонентларини иложи бор 1қадар уқувчига бориб етадиган гқилиб беришга ин- тиладилар1.
Асарга papain, уни қандай уқувчига мулжаллашдан асл нусхани талқин 1қилиш, таржима концепцияси, яъни таржимон ижодий методининг гоявий асоси келиб чиқади. Ин- терпретациялаш эркинлигининг чегарасини қандай белгилаб булади? Агар таржимоннинг мақсади адабий эрмак эмас, бал­ки асл нусхани реалистик тарзда қайта яратишдан иборат бул­са, у оригинални ошкор ёки пинқоний тарзда характерлайдиган гоявий ва эстетик омилларга қараб иш курмоги лозим, демак, унга таржимон узининг субъектив гояларини юқтирмаслиги даркор. Бироқ у асарга янгича қарашни кашф этиши, китоб мазмунининг айрим аспектларини алоқида ажратиб ёхуд ишо- нарли тарзда таъкидлаб курсатиши мумкин.
Шекспир «Ун иккинчи кеча» асарини ёзган пайтда унинг асосий гояси драматургнинг сиёсий ва иқтисодий рақиблари булмиш лондонлик меш- чанларга қарши қаратилган булиб, бу уларнинг пуритан идеологиясини зқажвий йул билан танцид цнлат формасида намоён булган эди. Бу гоявий мазмун зқозирги томошабин учун жонсиз, баъзан ноаниқ бир тарихий ре- минесценциядир, холос. Шунинг учун тарихий асарларнинг зқозирги сазана талзршида конкрет утмиш воцеаларига нисбатан қулланган зқажвиёт ор- ijara сурилиб, умумий ижобий гоя юзага 1{алқиб чизқади: пуританизмни инкор этиш Виоланинг характерида мужассамлашган мукаммал зқаётий оптимизмни зқамда навқиронликни тараннум этишга айланади. Бундай Тал­лин таржима талзршига зқам асос цилиб олинмоги мумкин. Таржимон иш давомида Шекспирнинг пуританларга 1қарши кураши билан боглиз{ майда- чуйда тафсилотларни аниҳ беришга интилиши шарт эмас. Чунончи, Шекс­пир пуританларнинг сазқнада тангри номини тилга олишни таъқиқлаш- ларини масхаралаш ниятида христиан худоси (Ood) номини атайин рад зрглинган мажусийлик тангрисининг номи Jove — Юпитер билан .алмашти- риб тилга олади. Биро1қ зқозирги томошабин учун «Юпитер мадзқияси» хеч қандай киноявий маъно каеб этмайди. Агар бу ерда таржимон умумистеъ- молдаги «худога шукур» иборасики 1{улласа ёинки умуман бу сунъий илозқий шаккокликни зқисқартириб юборса ҳам зқеч нарса булмайди (74).
Асарни идрок этишдаги бу тарифа силжишларга фақат унинг реал ёки потенциал мазмуни чегараси доирасидагина йул куйилиши мумкин. Оригиналга узвий равишда ковУш" майдиган, унда илгари сурилаётган объектив гонга зид туша- диган унсурларни киритган зқолда узгача таржима талқини беришни на назарий ва на ижодий мулозқазалар билан оқлаб булмайди. Уз шахсий гоясини асл нусханинг гоясига карама- карши куйган таржимон, истабми-истамайми, маънога янгича талқин беради, бу билан янги асар бунёд этади.
Таржима матнини яратиш билан ижодий жараён низқояси- га етмайди, текст — таржима яратиш ишининг интизқойи мақ- садига кирмайди. Таржима ҳам, худди асл нусха сингари, уни китобхонлар уқиган такдирдагина узининг ижтимоий функ- циясини бажаради.
Аввал воқеликнинг муаллиф талқини мавжуд булса, сунг- ра асл нусханинг таржимон талқини пайдо булади ва, низсоят, таржиманинг китобхон талқини келиб чиқади. Таржимон учун асосий дастмоя, бошлангич материал — асл нусханинг матни эмас, балки унда ифодаланган ахборотдир, бинобарин, таржи- моннинг мақсади таржима текстини яратишдан эмас, балки оригиналда акс этган мазмунни ифодалашдан иборат. Бунинг маъноси шуки, таржимон китобхонга караб мулжални олиши лозим.
Асарнинг миллий узига хослигини кай даража акс эттириш лозимлигини белгилашда таржимон уша китобни тақдим этиш мулжалланаётган уқувчи хорижий маданиятни қанчалик би- лишига караб амал килади. Шу билан биргаликда, уз таржи­маси билан китобхонни тарбиялайди.— Биз куникмаган ва бу­нинг устига зқаддан ташқари шартли шарк поэзиясининг формаси (масалан, форс қасидаси) билан илк марта танишаёт- ган европалик китобхонни бу форманинг оригиналлиги ва янги- лиги лол қолдиради,— дейди Иржи Левий,— шундай экан, китобхон кулидаги туплам билан биринчи топкир танишаётга- нида унинг объектив бадиий сифатига базқо беришдан ожиз булади (103—104). Фақат бешинчи ёки унинчи нашрларга бо- риб, укувчи бу форманинг шартлилигига куникма зқосил ки­лиши, уни узлаштириши мумкин. Таржима имкониятлари фақат таржима усулининг пухталигига эмас, балки укувчи- нинг ҳам етуклигига вобастадир. Мукаммал таржима мозқир таржимоннигина эмас, балки баркамол китобхонни ҳам талаб Килади. Таржимон китобхоннинг хорижий маданият созқаси- даги билимларининг кенгайишига жуда яхши таъсир уткази- ши мумкин ва шу билан у уз мамлакатида уша маданият тар- гиботчилари булган бопща таржимонларнинг мушкулини осон
1қилади,— энди улар анча билимдон китобхонларга мулжаллаб ижод қилишларига имкон тугилади. Таржимон муайян тари­хий вазият тақозоси билан атайлаб маданиятларнинг яқинла- шуви ёхуд узоқлашувига хизмат 1|ила олади.
Китобхоннинг тайёргарлиги узгариши билан таржимага булган талаб зам узгара боради.
29-§. Бадиий адабиёт ва бадиий таржима
Инсон ақлий фаолиятининг икки созқаси — фан ва адабиёт, бу созқаларда қалам тебратувчи икки қалб эгаси — олим ва адибнинг мезқнати уртасидаги умумийлик табиат ва жамият зқодисаларини тасниф қилиш ва тасвирлаш, тараодиёт ва маъ- навий камолот йулида жамият манфаатларига хизмат қилиш- дан иборат. Бироқ фан билан адабиёт ва санъатнинг узига хос- лиги уларнинг уз қонуниятлари, мақсади, вазифаси, тадбир ва воситаларга эга эканлиги билан белгиланади. Фан ва ада­биёт зқакида гап борганда, уларга муқобил равишда тадцщ ва тасвир, факт ва образ, таулил ва мушоуада, материал ва сю­жет, структура ва композиция хусусида Kynpoi? гапирилади. Масалан, фанда бирон илмий ходиса ёки проблема тадцщ 1қи- линса, адабиётда кишилар уртасидаги муносабатлар тасвир- ланади; фаннинг асосий дастмояси — факт, адабиётнинг ашё- си эса образдпр ва хоказо. Албатта, фан билан адабиётнинг узига хослигини бу тарзда фарқлашда маълум шартлилик бор. Масалан, тазқлил ва мушоқадани олинса, фанда фақат тазқлил, адабиётда нуқул мушозсада 1қилинар экан, деб тушунмаслик даркор. Гап шундаки, фан тазқлили — илмий таулилдан, ада­биётда эса бу бадиий таулилдан. иборат. Илмий мушоуада би­лан бадиий мушощда тугрисида зсам шундай дейиш мумкин. Илмий тадкикот учун асос булган фактлар билан бадиий асар­га асос булган омиллар бир-биридан жиддий фар1? қилганидек, бадиий адабиёт образи билан фандаги шартли символлар бир- бирига сира зсам ухшамайди. Чунончи, математика, физика, техника, кимё каби фанларда қулланиладиган формула, чиз- малардаги шартли белгилар зқам, аслида, узига хос «образ», тугрироги, фикр, муддао, гояни абстракт тарзда умумлашти- рувчи тимсоллардир. Лекин бирон роман ёки достондаги об­раз билан илмий монография ёинки рисоладаги шартли тим- солларда зозқирий ьқиёсга йул 1қуйилса-да, улар уртасида чуқур ботиний тафовут бор.
Демак, бадиий адабиётнинг узига хослиги юзасидан базқс очганда, образ ва образлилик, тасвир ва тасвирийлик, мажоз ва мажозийлик зқақида гапириш уринлидир.






Бир наво ок,ади — Даётбахш;
Бир дарё оқади — Мавжли;
Бир орзу кезади — Эзгулик.
Бир инсон яшайди — Умр бо!{ий;
Бу наво, Бу дарё, Бу орзу,
Бу инсон — Ленин!

Ёш шоир Тилак Журанинг бу шеърида сифатлар, аксарият, бир суздан иборат (уаётбахш, мавжли, эзгулик, умрбоций),
мисралар низқоятда мухтасар. Умуман, бутун бошли шеър Куйидаги сузлардан иборат: Ленин, наво, дарё, орзу, инсон; хаётбахш, мавжли, эзгулик, умрбоций; бир; оцмоц.
Жами 11 та суз. Лекин бу кичик шеърда катта бадиий тадбир кУллан- ган: формал семасиологик (маъновиёт) нуктаи назаридан олиб Караганда бир-бирига к°йилмаком келмайдиган табиий, ижтимоий, мантилий тушунчалар параллел кУЙилиб, гузал бир услуб яратилган. Шоирнинг дозқийга булган ихлоси гоят содда, бетакаллуф, самимий ифодаланган.
Бадиий таржиманинг бонща турдаги таржималар — илмий- техника китоблари, ижтимоий-сиёсий асарлар таржимасидан фарки бадиий адабиётнинг фан соқаларидан фаркланишига ухшайди. Бопщача айтганда, бадиий таржиманинг узига хосли- ги бадиий адабиётнинг узига хос сифатлари билан белгилана- ди. Лекин бадиий таржиманинг оригинал бадиий адабиётдан фарки унда филологик тазқлил ва лисоний-услубий киёснинг иштирок этиши билан белгиланади. Чунончи, ёзувчи, шоир ёки драматургдан шу жанрлардаги асарларни уз тилига уги- риш иши билан шугулланувчи ижодкорнинг фарки шундаки, у (таржимон) авторнинг муддаосини бопща тилда кайта ифода- лайди, унинг асарини кайта тиклайди. Бунда эса, тасвирдан ташкари, киёс ва тазқлил зқам иштирок этади. Тугри, ёзувчи ҳам баъзан соф услубий максадларда — узи тасвирлаётган давр зқамда турли ижтимоий табакаларнинг тил хусусиятлари- ни, персонажлар тилининг узига хослигини берганда ички ли- соний-семантик тазқлил зқодисаларига дуч келади. Бунда у бир тил доирасида унинг турли катламларини чогиштиради, бами- соли бир тилда сузлашувчи персонажлар ҳам бир-бирларининг «тил»ларини «таржимасиз» тушунмагандай бир зқол руй бе­ради. Аммо бундай зқолни таржима жумласига киритиб бул­майди.
Алишер Навоийнинг «Фарқод ва Ширин» достонида бош кахрамоннинг номи туркий тилда 1?уйидагича Таллин этилади:
Анга фарзона Фарзқод исм қуйди.
Дуруфи маъхазин беш 1{исм ҳуйди.
Фироқу рашку зқажру оҳ ила дард
Бирор хаРФ ибтидодин айлабон фард1.
Аввало, мазкур сузларнинг зқаммаси зқам зқозирги узбек уз{увчиси- га таниш эмас. Бу ерда маъноси тушунарли булмаган сузлар: фарзо­на, %уруф, маъхаз, фард. «Навоий асарлари лугати»дан: фарзона — 01{ил, доно (633); %уруф — зсарфлар (781); маъхаз — бирор нарсанинг олинган жойи, манбаъ (380); фард — 1) якка, ёлгиз; 2) ажралган (632).
'Алишер Навоий. Асарлар, 15 томлик, 7- жилд. «Тошкент» нашриёти, 1964, 15- бет.
Келтирилган икки байтдаги сузлар зқозирги уқувчига гарчи тушунар- ли булиб, кщоридаги эскирган калималарнинг маъносини билиб олгандан кейин хам, муаллифнинг муддаосини тула-тукис укиш учун бирмунча бош зртиризд керак, чунки навбатда — зқадимги узбек тилининг жумла тузи- лишидаги узига хослик зқийинчилик тугдиради. Чунончи, бу узбек тилига қуйидагича табдил қилинган: «...Унга доно «Фарзқод» исми зқуйилди. Бу исмнинг зқарфлари келиб чизрзши ҳам беш зқисмга булинди. Беш сузнинг бошида биттадан зқарфни ажратганда, «фироз{»дан «ф»ни, «рашк»дан «р»ни, «ҳажр»дан «ҳ»ни, «оҳ»дан «о»ни ва низқоят «дард»дан «д»ни севги устози бир-бирига бириктирганда «Фарзқод» исми тартиб топди»III.
Сазсифада сатр остида раздам ҳилинган изоҳ — фироц, рашк, %ажр, дард сузларининг араб ёзувида битилиши назарда тутилганлигини кайд этиш жуда музқим. Достонни асл туркий нусхасида уҳувчилар учун ҳам, уни русча таржимасида мутолаа вқилувчилар учун зқам бу зқайд зарур. Русча таржимасида ҳам китоб охирида ҳуйидагича изоҳ берилган: «Араб ёзувида Фарзқод номи бешта зқарф билан ёзилади (иккинчи зрзсзқа «а» унли- си ёзилмайди)»2. Юҳоридаги икки байтнинг русча таржимаси:
«Фирак» — разлука. «Ах» — стенаний звук, «Рашк» — ревность, корень самых горьких мук.
«Хаджр» — расставанье. «Дард» — печали яд, Сложи пять первых букв, прочтешь: «Фархад» (32).
Таржимон «Фарзқод» исмининг талқинини беришда низқоятда нозик иш олиб борган. Умуман, таржимада асл нусхада акс этган бу сингари талҳин ва шеърий санъатларни акс эттириш жуда ҳийин.
Алишер Навоий «Фарзқод» исмига асос булган бешта сузнинг узини беради-ю, уларнинг з?ар бирини алозқида-алозқида шарзқлаб утирмайди. Ба- шарти, рус таржимони зқам шу йулдан бориб, матн ичида уша бешта сузни келтириб, сунгра сатр остида уларнинг маъносини берганида (баъзан шун­дай ҳам булади), бу таржимадан кура шарз? булиб з?олар эди. JI. Пеньковс- кийнинг усталиги шундаки, у текст ичидаёз? сузларни бирма-бир айнан келтириб, уша зазқотиёз? ёнма-ён уларнинг таржимасини зқам беради.
Лекиз1 Л. М. Пеньковский таржимасида кичик бир вқусурга йул з{уйил- ганки, бу — тиллар ва таржималар; муаллиф ва таржимон; бадиий ада­биёт ва бадиий таржима муносабатлари базқсида зарур нузртадир.
Арабий имлода Фаруод номи «Фрход» шаклида ёзилади. Бунда би­ринчи бугиндаги iқHcija «а» унлиси графикада з{айд этилмайди. Араб ёзу- вининг бу хусусиятидан хабардор булмаган киши юқоридаги сузни, дар- зқаз{иқат «Фарзқод» деб уҳиши мумкин. Бироҳ шундай уринларда зқандай унли келишини (и, у, а), гарчи ёзувда махсус ҳарф билан ҳайд этилмаса- да, китобхоннинг узи интуиция, фаросат билан топиб, «тугрилаб» уз{иб ке- таверади. Чунончи, «Фарход» сузида хам биринчи бугинда «а» келишини Уҳувчи дилдан билади. Лекин шуниси борки, араб ёзувида ифодалаганда зқозирги имлодаги сингари 6 та эмас, балки 5 та зқарф иштирок этади. (Шу- нинг учун зқам Навоий «Дуруфи маъхазин беш ҳисм зқуйди» дейди).
Русча таржимада эса масала бошҳачароз{ Таллин з{илинган. Бу фарз{- ни анизқлаш учун аслида ва русча таржимасида уша сузларнинг ёзили- шини алозқида ажратиб курсатайлик.
Аслида: Русча таржимасида:

7F. САЛОМОВ 2
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИГА КИРИШ 2
КИРИШ 3
БИРИНЧИ БУЛИМ 8
ТАРЖИМА АСРИ 8
1- §. Кардошлик, дустлик, интернационализм хизматида 8
2- §. Хельсинки кенгаши ва таржима проблемаси 12
3-§. Таржима — умумдавлат иши 18
4- §. Саводхонлик ва таржима 23
5-§. Халцлар ва тиллар. Тиллар ва таржималар 28
6-§. Лисоний тақсил, тил муштараклиги ва таржима 34
7-§. Таржима антиномиялари 38
8-§. Лингвистика — таржима — зкстралингвистика 48
9-§. Лисоний мамлакатшуносликнинг таржимага муносабати 55
10-§. қаракат, турц-тароват ва имо-ишоралар «таржимаси» 60
11-§. Узок ва яцин тиллардан таржима 66
Я Й I Ё Й* я ч Я s £ я S=® S rt Sfts 3 О 70
12-§. «Тиллар ва таржималар» бақсида таржима имконкяти масаласига муносабат 78
14-§. Инъикос назгрияси ва таржима бақси 88
II БОБ. ТАРЖИМА САНЪАТИ 15- §. Таржима қацида умумий тушунча 93
15- §. Таржима тушунчасининг мазмуни ва мундармжаси 96
• 7- §. Таржимада иллюзионизм ва шартлилик 99
18- §. Таржима ва интерпретация. Таржимоннинг интерпретациявий мавцеи 101
19-§. Таржима концепцияси. Таржимон ва китобхон 107
29-§. Бадиий адабиёт ва бадиий таржима 110
21- §. Адабий алоқа ва бадиий таржима 128
23-§. Бадиий таржимада эстетик дид 139
24-§. Таржима цусурлари 144
ИККИНЧИ БУЛИМ ТАРЖИМА. ТАРЖИМОН. ТАРЖИМАШУНОСЛИК 151
25-§. Таржима назарияси предмети 151
27-§. Таржимашунослик методологияси (интуиция ва тах,лил) 164
29- §. Таржима ва циёсий стилистика 53
30- §. Таржима ва таржимашунослик истикболи 58
31- §. Таржимон муаммоси 63
ТАРЖИМАНИНГ ЛИНГВИСТИК ВА ЭКСТРАЛИНГВИСТИК МАСАЛАЛАРИ 193
32-§. Таржима ва терминология 193
34- §. Автоматик (машинавий) таржима қацида баъзи маълумотлар 207
35- §. Кинофильмлар угирмаси (дубляж) х,ацида умумий тушунча 214
ТАРЖИМАВИЙ ТАХСИЛНИНГ ИККИ БОСКИЧИ 218
(ХОТИМА УРНИДА) 218

Шаклан олиб Караганда, «Фарход» номи аслида «Фрход» ёзилган бул­са, русча таржимасида, аксинча, «Фархд» булиб долган. Аслини олганда, Хозирги узбек имлосида ифодалаганда хам «Дуруфи маъхазин беш цисм ЧУЙди» дейиш тугри булмайди, негаки бизда бу — 6 та хаРФ булиб кетяп- ти. Лекин уцувчи махсус изох берилиши натижасида гап араб алифбосига асосланган қадимги узбек ёзуви хасида бораётганини билиб олади. Русча таржимада хам шу уринда берилган изох жоиз, аммо у тугри эмас. Чун­ки Л. Пеньковский иккинчи ijnciқa унли «а» ёзилмайди деган, аслида эса бу—цпсца «а» унлиси эмас, балки чузизқ талаффуз этиладиган ва ёзув- да алиф билан бериладиган «о» унлисидир. Иккинчидан эса, худди шу чу- зиҳ «о» билан бошланган «ох» сузи русча талаффузга олиниб, биринчи бугинга утказилган («ах») ва ...эски ёзув цоидаси бузилган — худди шу уринда ҳисз{а «а» ёзилмаслиги керак эди.
Юз берган ахволдан чицишнинг бир ҳанча йуллари бор: араб ёзу- вининг қоидасини йигиштириб 1?уйиб, соф русча графика ва талаффуз асосида «Фархад» ёзиб, сунг муаллиф талқинига яна бир унсурни 1{ушиш. (Фарзқод образига терс тушмайдиган, «а» хаРфи билан бошланадиган бирон «беозор» сузни — ашк, амр, азм, айн ва зқоказо — 1?ушиб, унинг талқиний таржимасини берса буларди). Аммо бундан хам чиройлироқ йули — муал­лиф концепцияси ва талқинига узгариш киритиб утирмай, асл нусхада ик­кинчи бугинда келган ва алиф билан битилган «оҳ» сузини таржимада би­ринчи бугинга олмай, «ох» тарзида иккинчи бугинда берилаверса-ю, сунгра изохланса мақсадга мувофиқ булар эди.
Албатта, бу соф назарий-лисоний мулозқазалар. Бундай тугри илмий рецепт, назарий технология асосида тайёрланган нарса таржимада тан- ланган вазн, мисра, ]қофиянинг хажми, мусиқасига зқамозқанг келадими ёки йуқми, деган муаммо пайдо булади. ХаР зқолда, хамма уринларда булма- са-да, хозир 1{айд этилаётган сингари мухим жойларда шакл билан мазмун бирлигини таъминлашга купроз? эътиборни қаратишга тугри келади.
Алишер Навоийнинг ушбу достони қиргиз тилига «Фархад менен Ши­рин» деб угирилган'. «Фарход» номининг талқинига дойр мисралар 1қир- гизчага бундай угирилган:
«Фирак» — дейт айрылууну, «Ах» — ый делет, «Решк» — болсо ичи тардык эссиз демек.
«Хежр» — болсо ажырашып мунду тартат, «Дерд» — азап. Беш тамгадан чыгат Фархад (40).
Ь{иргиз тилида хам достоннинг русча таржимасида берилган нотугри изох айнан такрорланган: «Беш создон атты койду»... арабча Фархаддын аты беш тамга менен жазылып, аяккы «а» тамгасы жазылбайт» (426). Ана шундай «цоида»га асосланиб қгирганда «Фарход» номи қиргизчада 1қуйи- дагидай булиб чизқан:
фирак ах
решк хежр дерд
Ушбу китобга таржимон С. Шимеев томонидан берилган «Суз боши»ни уциганда масала батамом равшанлашади. «Достонни таржима З{илишда мен, купинча, унинг узбекчасидан фойдаландим,— деб ёзади таржимон,— зқозирги Узбек уқувчиларига тушунарли булсин учун китобнинг бир бети- да — Навоийнинг асл нусхаси (қадимги узбек тилида) босилган булса, уша сазқифанинг қаршисида унинг маъноси соддалаштириб таржима ҳилинган. Менга уша таржима црл келди. Негаки, ҳадимги Узбек тилини тушуниш менга чийинлик чилди. Шу сабабдан Лев Пеньковскийнинг русча таржи- масидан з(ам фойдаланганимни эътироф этмасам булмас.
Достонни таржима ipuia бошлаганимда, узбекчасини дуруст тушунма- ганимдан, кириш суз билан бошдаги турт бобни русчасидан угирдим. Ки- риш суз русчага з{исз{артиб агдарилган экан. қиргизчаси зқам шундайлиги- ча ҳолди. Ундан сунгги бобларни кейин узбекчасига солиштириб зқараб чиадим. Бора-бора узбекчага тушуна бошлагач, асл нусхадан фойдаландим. Нега деганда, русчада асл нусха хийла зрзсцартирилиб, айрим жойлари угирилмай 1{олиб кетибди. Уларнинг барчаси киргизчага таржима з;илин- ди. Мен достоннинг охирги 1{исмидан ҳам бир оз ҳисҳартирдим. Зеро, дос- тоннинг охирги чисмида, сунгги бобдан кейин «Шазқзода Абулфаворис шоц- га бир неча суз билан насизқат айтгани» номли бобнинг зқикояси достоннинг сюжетига сира богланмаганлиги туфайли русчада таржима з{илинмай з;о- либди. Мен ҳам уни угиришни лойиг; топмадим» (21).
Алишер Навоий асарларини зқозирги узбек адабий тилига шеърий тар­жима в{илишга зарурат тугилди, деб фараз зрзлайлик. Мабодо, шундай иш амалга оширилса, зозқорида з?айд этилган икки байтни узбек тилига зқам ундаги ҳар бир сузни, рус ва киргиз тилларида з{илинганидай «цушалозқ таржима-талкин»да беришга тугри келармиди? Йуз{, чунки фироц, рашк, %ажр, дард сузларининг барчаси зқозирги адабий тилда ҳам ҳеч бир узгаришеиз з{улланилади. Рус тилига эса фаҳат зарурат орз{асидагина шарзқлаб угирилган. Бирозқ нега энди туркийзабон халз{ булган зрзргизлар- низ1г тилига хам бу сузма-суз шарзқлаб агдарилган? Намотки зқозирги 1{ир- гизларга бу калималар тушунарли булмаса?
Кирз{ мингта сузни уз ичига олган зқиргизча-русча лугатни1 вараҳла- ганда, дарҳаҳиҳат, унда юзқоридаги сузларнинг купчилиги йуҳлиги маъ- лум булди. Чунончи, «ф» зқарфида жами 151 та суз акс этган булиб, улар­нинг 148 таси Рарб тилларидан кирган сузлар. Фаз?ат учта суз шарзеий манбалардан олинган, аммо улар орасида фирог( учрамайди; рашк сУзи ҳам лугатда мавжуд эмас; киргиз тилида «ҳ» товуши йуз{, «х»да эса зқам- маси булиб 58 та суз акс этган. Улардан 38 таси — интернационал термин- лар, ҳолганларининг орасида з;ажр куринмайди. Киргиз тилида ундо- ви йУз{. Биргина дарт сузи учрайди, холос (186).
Лекин русча таржимага эргашиш натижасида унда йул з{уз1илган ай­рим нуз?сонлар айнан ёки зқатто бир оз з?абарган зқолда гқиргизча таржима­га зқам кучган. Аввало, асар зқазқрамони номининг нотугри талз?ини cai{- ланган. Бундан ташз?ари, русча таржимада биринчи байтнинг иккинчи мис- раси: «Рашк» — ревность, корень самых горьких мук» деб угирилса, кир­гиз таржимони буни: «Решк» —болсо ичи тардык эссиз демек» тарзида бериб, мазкур сузга зқаддан ташҳари ортиз{ча ijopa брёц суркаб юборади; ичи тар ибораси циргизчада — «зицна», эссиз эса «эси паст» маъноларини ифода этадики, Фарзқодга нисбатан бундай зқаргишлар Навоий талзргаига з<;ам, асарнинг умумий гоясига зқам тамоман зиддир.
Бадиий таржимада интуиция билан та%лил, ил%ом билан циёс, интерпретация билан анщлик доим бирга юради. Iқypyi? «илхом»га асосланган таржима меъёрсиз эркинликнинг дояси булгани сингари, факат тил билишнинг узига таяниб қилинган таржима хам бадиий ижод намунасини шира, завк, эстетик маънодан мазфум зтиб куйиши мумкин.
Асл нусхадан қилинган таглама (подстрочник) билан унинг бадиий таржимаси киёс қилинса, таржимоннинг тадбири, ма- зқоратининг сири нимада эканлиги аён булади.
Алишер Навоийнинг «Девони Фоний»сидан бир нечта ру- боийлар таржимаси билан танишамиз.
Лоф аз дониш нест 6а жуз нодони, Донистани жаҳл илм шуд то дони, Мушкил ба худат кор чаро гардони, Чун бошад як нею хазор оеони.
Профессор Зқамид Сулаймоннинг насрий таржимаси:
Донишмандликдан лоф уриш нодонликдан бошқа нарса эмас, Агар билсанг, нодонликни билишнинг узи илмдир, Нима учун рз ишингни огнрлаштирасан? Битта «йу!?»дан мингта осонлик юзага келадиI.
Профессор Шоислом Шомуқамедовнинг шеърий таржи­маси:
Билимдан лоф урмог? аслн нодонлик, Нодонлигинг билсанг, шу бнлимдонлик.
Уз бошингга қзинг солма хайронлик, Бир «йуц» келтиради минглаб осонликII.
Насрий баёндан шеърий таржиманинг фарки куриниб ту- рибди — бу ҳар бир жанрнинг узига хослиги билан изозқлана- ди. Бирок шеърий таржима асл нусханинг ҳам «шундочкина» такроридан иборат эмас, аксинча, агар таржимон-шоир асл нусханинг матнига асир булиб, муаллифнинг суз ва жумлала- ри таъсиридан чшқа олмаганида, форс-тожик тилида гузал ашъор айтган Фонийнинг — узбек тилида Навоий эканини кур- сата олмасди. Чунончи, иккинчи мисрадаги жа%л сузини ай- нан олинганида, «газабнок булиш» деган маънони берар, бу эса фикрни бузган булар эди. Масалан, узбекча-русча лугатда жаҳл сузи «газаб», «алам», «зарда», «упка» маъноларида изоҳ- ланган (152). «Навоий асарлари лугати»да sea мазкур сузнинг биринчи, асосий маъноси сифатида «билимсизлик, нодонлик, билмаслик» (223) кайд этилган. Бас, Алишер Навоий замона- сида кулланилган «уша» сузлар гарчи зқозир зқам «айнан» бул- са-да, уларни (шоир яшаган замонларда яратилган, хусусан, унинг уз каламига мансуб асарлар таржимаси ва талқинида) бефарк ишлатиб булмайди. Шунинг учун бу уринда жщл су- зини зқозирги кенг маънода нодонлик деб олингани жуда уринли.
Жозқилки, зқасад булгай анинг жазқлига зам, Hyp эл кқзидин англаса рз кқзида кам, Кузларни олишмоз{га чекиб тиги ситам, Эл кУзини ҳам қйгаю уз кузини ҳам.
Алишер Навоийнинг рубоийларидаги вазн булиқлиги, ялпи цофияланган марок л и миераларни узбек тилига шоирнинг бу- юк номига муносиб бир тарзда утказиш гоят масъулиятли, машавдатли иш.
Омад зи насими субз? буйи ту маро, Дар равза намуд жилваи кқй ту маро, Гул дидаму шуд нишони руи ту маро, Маълум нашуд ва лек хуи ту маро (412).
Насрий таржимаси:
Тонг шамолидан (димогимга) сенинг исинг келди,
Ва богдан кучанг жилваси куринди.
Гул курдим, (аммо у) юзинг нишонаси булди,
Лекин менга феъл-атворинг зқандайлиги маълум булмади (413).
Шеърий таржимаси:
Тонг ели кетурди димовда буйинг, Жаннат жилвасида бор куча-куйинг, Гулда кура олдим мен сенинг рқйинг, Аммо билолмадим, надур феъл-хқйинг! (108).
Бу каби суз жилвалари, маъно теранлиги, суз уйинларини, айниқса, генетик жизқатдан узоқ тилларда бериш низқоятда 1қийин. Негаки, бу ерда лугавий яқинлик, зқамоханглик, шеъ­рий систвмада муштараклик йуқ. Масалан, туюқларни бир тил­дан бонща тилга таржима қилиш амри мазқол. Лекин айрим совет шоирлари зқатто туюқлар таржимасига зқам журъат эт- моадалар, уз қаламлари кучини синаб, дурустгина натижа- ларга эришмоадалар.
Э нигоро, кузларингдек куз зқани! Ииглабон зқажрингда оз{ти куз ijohh; Телмурибон й?лингга, э багри тош, Интизорингда озқибдур куз, з{ани? (91).
Профессор С. Н. Иванов таржимаси:
Никто таких, как у тебя, ввек не имел 04eii, Мир без тебя исполнен слез, обид и мелочей, Жестокая, когда в тоске я выплакал глаза, Любимый образ пред собою ты имел чей?I
Маълум бир шоирнинг турли даврларда яратган асарларида ёки бир канча шоирларнинг ижодида бир-бирига зид келувчи фикрлар илгари сурилган булиши ҳам мумкин, аммо бу — адибнинг ижодий эволюцияси, дунёқараши, замонлар уртаси- даги тафовут, миллий узига хослик каби объектив омиллар билан изоқланса, бундай асарлар баравар таржима килинаве- ради.
«Девони Фоний»да замон ва замона ақлидан ижтимоий но- розилик мотивлари кучли бадиий эқтирос билан ифодаланган рубоийлар бор.
Эй дил, рқзат тира шуд аз ахли замон, 3-он сон, ки бувад шабат хамон, рқз хамон. Аз жабри замон чу як замон нест амон, Гар хохи амон, жоми май аз даст намон (428).
Насрий таржимаси:
Эй дил, кунинг 1-;аролиги замона ахлидандир, Шу сабабли кечанг қандай булса, кундузинг хам шундай, Замона жабридан бир лахза хам амонлик fijfy, Амонлик истасанг, май жомини 1{улдан 1{уйма.
Лекин шу билан бирга, «Девони Фоний»да мана бундай кайфият билан яратилган бадиий гузал рубоий ҳам учрайди:
Х|ар чиз расад зи ахли даврон махуруш, В-аз 1{исми азал зиёдаро беш макуш, Бар банд зи ношунидани рахнаи гуш, В-аз харчи нагуфтани, забон дор хомуш (422).
Насрий таржимаси (Зқамид Сулаймон):
Даврон ахлидан бошингга хаР кандай иш келса, исён 1{илма,
Тақдирнинг берганига кунгину ундан ортигига уринма,
Эшитиш лозим булмаган гаплардан қулогингни бекит,
Айтилиши лозим булмаган хаР қандай гапдан тилингни тий (423).
Шеърий таржимаси (Шоислом Шомуқамедов):
Даврондан не келса, айлама исён, Таадиринг не берса, сабр айла, инсон. Булмагур гаплардан 1{улогингни тий, Номақул сузлашдан тийилсин забон (110).
Оташин венгер шоири Шандор Петефининг эса сабр, бар- дош, итоат, тоцат тушунчаларига муносабати бутунлай бош- қача:
Не хочу я гнуться, как ива На болотных кочках где-то. А хочу сгореть от молнии Словно дуб в разгаре лета.
Шукрулло таржимаси:
Истамайман мажнунтол каби Боирцликда чиришни мутлог{. Кани энди чинор булсаму Куйдирса зқам розиман чаҳмоз{.

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling