Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


Download 1.57 Mb.
bet6/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

а
м 3 Я
Ч И
я и Е? м о - - =Я Я й Я а
а
К я
«.Я о >.
и я
я
S и И К Щ й го Го •< < < й с < к

май, фарзанд тала б булиб юрган чол ва кампирнинг угиллари. Олти-етти ёшданоқ буларнинг ботирликлари маълум була бош- лайди. Ботирлар таваллуд топган куни уларнинг тулпорлари — Манаснинг Оодуласи, Алпомишнинг Бойчибори, Гуруглининг Гироти зотдор биялардан тугилади. Инсондай фаросатли, одам каби тил тушунган, қуюндай учқур тулпорлар шу 1қаҳрамон- ларга доимо содшқ, вафодор ёрдамчи булиб, куп марта улим- дан қутқариб, умр буйи хизмат 1қилади.
Узбек ва киргиз эпосларида аёл қақрамонларнинг харак- терлари зқам бир-бирига ухшаб кетади. «Алпомиш»даги Бар- чин, «Манас»даги Хоникей узларининг беқиёс гузаллиги, ид- роки, уддабуронликлари билан зқаммани мафтун этадилар.
Бу икки эпоснинг сюжет яқинлиги ҳам сезилади. Хитойдан чивдан Алмамбет Манас билан дустлашиб, ака-ука булгани каби, 1қалмо1қдан чиодан 1қоражон ботир Алпомишга тугишган инидай булиб, умр буйи зсалол хизмат қилади.
Уругчилик жамияти инкирозга юз тутганлигини билдирган бир вазиятни олайлик: Манас билан аразлашган қариндошла- ри Кузқамонлар қалмоқлар томонга кучиб кетиб, сунгра ёв- лашгани сингари, «Алпомиш»да ҳам Бойбури билан хафалаш- ган бир тугишган укаси Бойсари 1{алмоқлар томонига кучиб кетади.
«Манас» ва «Алпомиш» каби халқ достонларининг мазму- ни, тасвирлаш воситаларининг яқинлиги узбек ва қиргиз халқ- ларининг куп асрлар буйи иқтисодий ва маданий алоқалари яхши булиши, 1қон-1£ариндош, ога-ини, азқил дуст сифатида яшаб келишидандир. Бу халқларнинг бошдан кечирган қайгу- хасрати, шодликлари, уй-фикрлари, орзу-ниятлари бир-бирига Я1?ин, бир-бирига туташ.
«Манас» эпосининг узбек тилига таржима 1қилиниши икки қардош хал1қ — узбек ва қиргиз халқлари уртасидаги дустлик- ни янада мустазқкамлашга хизмат 1қилади.
«Манас» эпоси узбек тилида нашр этилганда 1қиргизистон Ёзувчилар Союзининг органи — «Ала-тоо» журнали шундай ёзган эди: «Таржимон, узбек ёзувчиси Миртемир асарни зур бадиий 1қувват билан юксак даражада таржима қилганлигини кайд этиш керак. Узбекистан, Тожикистон, Туркманистон ва Ьуиргизистоннинг зқамма бурчакларидан таржимонга китоб- хонлардан келган зур миннатдорчилик билдирилган юзларча хатлар буни исботлайди»1.
Жазқон таржимачилиги тарихи ва зқозирги амалиётида жу­да хилма-хил тажрибалар учрайди. Бопща тилда барпо этил- ган асарни унинг аслидан таржима қилиш, тагламаI (под-

строчник) орқали таржима қилиш ва асл нусхани унинг бош- ча — иккинчи, учинчи тилларга қилинган таржималаридан таржима қилиш ва зқоказо. Зарурат бор экан, узга халцларнинг маданияти даргозқига элтувчи ҳар бир восита ва тадбир жоиз, барча имкониятлардан фойдаланиш ақл бовар қиладиган иш- дир. Лекин таржимачилик амалиётида кам учрайдиган бир тажриба сузсиз 1қораланиши даркор: бу — кардош тилларда яратилган китобларни уларнинг грамматик қурилиш жщат- дан узоқ тилларга қилинган таржимасидан угиришдир. Буига йул 1қуйиш мақсадга мувофиқ куринмайди. Шотланд тилида ёзилган бирои ромаини унинг русча таржимасидан узбекчага агдарса булади, узбек тилида яратилган пьесани грек тилига унинг французча таржимасидан угириш ҳам айб эмас. Аммо озарбайжон адибининг асарини унинг полякча, украинча ёки бонща бирон славян тилига қилинган таржимаси орқали уз- бекчалаштирилса, бу ерда катта йуқотишлар содир булиши турган ran.
Умуман олганда эса, уқувчининг манфаати тарафидан Ка­раганда, китоб қайси тилдан — қардош ёки қардош булмаган тилдан — таржима қилинганининг азқамияти йуқ: унга сифат- ли угирилган мароқли асар керак. Агар китобнинг таржима­си сифатсиз булса, у қандай тилдан таржима қилингани- нинг нима фойдаси бор?
Баъзан зқақиқатан зқам шундай буладики, қондош-жондош халқнинг шоири ёзган асар уша тилнинг узидан таржима қилинади-ю, аммо у ё уқувчига тушунарли булмайди, ёки муаллифнинг фикрлари бузиб берилади. Мана қулимизда «Махтумқули шеъриятидан» деган жуда чиройли, сифатли қогозга 150 минг нусхада босилган муъжазгина китобча1.
Туркман шоири Махтумқулининг кузда ёши билан жушиб ёзган ажойиб шеърлари хал1қимизнинг тилига тушган, унинг дилида севиб куйланмоада. Бу — туркман шоири ва у билан баравар узбек таржимонининг зқам ижоди элга, халода, шеър ихлосмандларига манзур булди, деган суз.
Шоирнинг «Тухтамас» номли шеъри жуда яхши таржима қилинган:
Махтумқули айтар ориф дқстига,
Ким 1{олар тушмайин ажал дастига!
Фалак бир кун ташлар ернинг остига, 7
Огиздан тил кетар, забон тухтамас (122).
1{офиялар пухта, тулшқ, мароқли, охирги мисрада узбекча тил билан тожикча забон жуда уринли қулланган. Бу — сузни гоят нозик j;hc 1қилиш демак.
Уқир бқлсанг, yif ур нафсинг кузига, Чин кқз билан ijapa китоб юзига, Алданиб, кирмагил шайтон сқзига, Яхшиликни зқеч вақт куювчи булма (109).
Жуда мукаммал таржима.
Лекин мазкур китобчада бир қанча жиддий нуқсонларга йул қуйилган.
«Туркманнинг» номли шеърнинг иккинчи банди шундай:
Xai{ сийламиш, борлар унинг сояси,
Ёйилар чулида нори, мояси,
Ранг-баранг гул очар яшил яйласи,
Гарц булмиш райзқонга чули туркманнинг (90).
Бу ердаги соя, моя, яйла қофиядош сузлардан моя икки уркачли ургочи туя эканлигини узбек уқувчиси билмайди, ал- батта; яйла эса ясама суз. Биринчи мисранинг маъноси уму- ман тушунарли эмас. Шоирнинг фикри уқувчига бориб ет- майди.
Шеър туркман тилида бундай жаранглайди:
Хак сынамыш, бардыр онун сояси, Чырпыншар чолунда нери, мояси, Ренбе-рен гул ачмыш яшыл яйласы, Гарк булмиш райзқона чоли Туркмении.
Яқин тиллардан таржима 1{илишнинг бутун «унгайлиги» зқам, нобоплиги ҳам мана шунда. 19 та суздан атиги биргина чырпыншар сузи «ёйилар» деб угирилган, холос. Долган нақ 18 таси шундовдина оқизмай-томизмай узбекчага утказиб 1қуя 1|олинган. Бопщача айтганда, 95 процент текст — кучирилган. Сузлар, гапнинг грамматик қурилиши, қофиялари билан бирга 1қушиб кучирилган. Шунингдек, биринчи мисрада қупол нуқ- сонга йул 1қуйилган.
Мана «Англамас» номли шеърнинг охирги банди:
Махтумкули, тилга достон кетирдим, Хасрат билан куним, ойим утирдим. Арзи ҳолим арзимонга етирдим, Утар-кетар, ойин-йилин англамас.
Таржимон асл нусханинг матнидан, сузларидан, қофияла- ридан, муаллиф яратган вазндан чиқолмайди. Биринчи мисра­да бутун банднинг 1қофияларига асос, калит булиб келаётган кетирдим феълига эътироз йуьқ — «тилга достон кетирдим» бирикмаси жойида (узбекчада «тили калимага келмоқ», «имон келтирмоь?» фразеологии моделлари бор). Иккинчи мисрадаги утирдим феъли тилимизга қовушмаётганини сезган таржимон сатр остида изоҳ беради: утирдим — утказдим дегани экан. Хқижжалаб угириш томон олинган йул учинчи мисрада яна хатоларни давом эттиришга мажбур қилади: арзимонга етир- дим сузлари билан тугайди мисра. Бу нима дегани? Таржимон бу ясама бирикмага изоҳ беришга ботинолмаган.
Умуман, тушунарли булмаган айрим суз, тушунча, исти- лохь, тарих, суз уйинлари, мураккаб мажозлар изозқланади, шарқланади. Оқилона берилган ҳар кандай изоҳ китобхон учун сув билан зқаводай зарур. Бу таржимани безайди ва уқув- чини текст мазмуни, нозик қочирмалар ёки ишораларни чуқур- poiқ билиб олиш томон етаклайди. Лекин... таржиманинг заиф- лигини-ю, таржимоннинг ожизлигини зқеч нарса билан «изоҳ- лаб» ёки «шархлаб» булмайди: буни фақат бартараф қилиш керак, холос.
Умуман, таржима нима? Агар яқин тиллардан таржима — матнда мавжуд барча т а н и ш сузларни уз тилимизга утказиб, н о т а н и ш сузларни сатр остида бу тарика «изоҳлаш»дан ибо- рат булса, уз-узидан, таржиманинг бу тури нуқул нусха кучи- ришдан иборат экан, деган хулоса келиб чиқади. Башарти, чиндан ҳам шундай булса, яқин тиллардан таржима қилиб утиришга ҳеч қандай зарурат қолмайди, деса зқам булади.
Аслида эса, бундай эмас. 1?ардош тиллар билан иш курган- да зқам, қардош булмаган тилларга мурожаат этганда зқам тар­жиманинг коидаси битта: асл нусхани боыща тилга утказиб — цайта яратиш. Махтумқули асарлари туркманча асл нусхаси- дан эмас, балки русча таржимасидан узбекчалаштирилди, деб фараз қилайлик. Айтайлик, узбек таржимони унинг шеърла- рини асл туркманчасида умуман курмаган зқам. Хуш, бундай узбекча таржимада туркманча шеърлардаги сузлар учраган булармиди? Йуқ, деярли учрамаган, сузлар — «алмашган» бу- ларди. Шундай экан, нега булмаса бевосита муайян туркий тилдан узбекчага угирганда тилимизга асл нусханинг сузлари узгармасдан кириб келади?
Шубзқасизки, бу ерда ran м е ъ ё р устида кетяпти. Агарда я!?ин тиллардан таржимада асл нусхадаги муқобил суз, ибора, грамматик таркиблар қатъиян қулланилмасин, фақат улар- нинг тилимиздаги «синоним»лари ёки бонща маънодош сузлар топиб қуйилсин деган талаб илгари сурилса, бу — масалани диаметрал бошқа томондан ишкал қилиш билан тенг буларди. Яна такрорлаймизки, ran м е ъ ё р хусусида бормоқда.
«Дунди» шеърининг номиданог? изоҳ бошланган: бу айлан- ди, утди, булди дегани экан (133). Демак, уни — узбекчалаш- тириш керак, вассалом. Эзқтимол, бу шеърга «айланди», «ут­ди», «булди» сузлари мое келмас. Бундай тақдирда изланиш- ниқяна давом эттириш, муқобил ва мувофиқ суз топмагунча қуймаслик керак. Бутун бошлиь? узбек тилидан туркманча бит- та «дунмок» сузининг маъносини коплайдиган калима топи- либ 1қолар...
Тилла тахтида қопилар, Давр айланиб ёпилар, Эшон, мулла, пир, суфилар Элатга озора дунди (133).

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling