Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


Download 1.57 Mb.
bet3/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

Антиномия сузи юнонча булиб, and зид, nomos қонун де- макдир*. Фалсафий маънода баб-баравар тугри деб эътироф этилган икки ақиданинг бир-бирига зид келиши антиномия деб тушунилади. Таржимада ҳам бир-бирига зид ана шундай антиномиялар мавжуд. 1қуйида назарияга тааллуқли антино- миялардан турттасини ажратиб курсатамиз.

  1. Таржима назарияси 1қандай булиши керак: адабиётшу- нослик асосига қурилиши керакми ёки тилшунослик замирида ривожланиши лозимми?

  2. Таржиманинг хусусияти қандай булмоги лозим: асар зқижжалаб, сузма-суз таржима қилиниши керакми ёки бу — асарни 1қайта яратувчи, эркин, ижодий таржима булмоги дар- корми?

  3. Асл нусхада акс этган миллий узига хосликни 1{андай бериш лозим: таржимада унинг булак тилга хос миллий ху- сусиятларини бериш керакми ёки уни уз миллий андозамизга 1қуйиб 1қайта бичиш: қазқрамонни ва унга қушиб авторни тар­жимон яшаётган мамлакатга бошлаб келиш лозимми? Бонща- ча айтганда: «Мен ҳам у ерда булдим, асал-пиво ичдим» деб бериш маъқулми ёхуд «мен зқам қатнашдим, бол-зқалво едим» деб бериш дурустми?

  4. Таржима булиш ёки таржима булмаслик ақидаси хусу- сида икки бир-бирига зид papain мавжуд. Чунончи, оптимист- ларнинг фикрича, зқамма нарсани билиб булади, бинобарин, зқамма нарсани таржима қилиш мумкин, ёхуд, аксинча, агнос- тикларнинг даъвосига Караганда, тил — фикрнинг қолипи эмас, балки дунёни такрорланмас бир тарзда узига хос идрок 1?илишдан иборатдирки, шунинг учун бир тилдан бонща тил­га умуман таржима қилиш мумкин эмасI.

Аслида бундай антиномиялар таржима назариясида куп. Масалан:

  • Таржима асл нусханинг сузларини берсин.

  • Таржима асл нусханинг гояларини ифодаласин.

  • Таржима оригинал асардай уқилсин.

  • Таржима таржимадай уқилсин.

  • Таржима асл нусханинг услубини акс эттирсин.

  • Таржима таржимоннинг услубини акс эттирсин.

  • Таржима асл нусхага нисбатан замонавий асар сифати­да уқиладиган булсин.

  • Таржима таржимонга нисбатан замонавий асар сифати­да уқиладиган булсин.

  • Таржимада асл нусхага ниманидир 1қушиш ёки ундан ниманидир чиқариб ташлаш мумкин.

  • Таржимага қеч нарсани қушиб хам, ундан қеч нарсани чиқариб ташлаб қам булмайди.

  • Шеърни насрга утказиб угириш лозим.

  • Шеърни шеър билан таржима 1қилиш лозимI.

Таржимашунос олим А. Д. Швейцер узининг «Таржима жа-
раёнини лингвистик урганиш проблемасига дойр» ма1қоласидаII«қаётга, реал вазиятга мурожаат цилишдек гоят мухим омил- ни инкор этадиган таржима жараёни моделини» рад қилиш керак, деган фикрни илгари суради. У олдиндан тайёрлаб iқy- йилган коидалар асосида, реал борлигқа мурожаат қилмасдан бажариладиган таржимани хам, экстралингвистик омиллар асосида интерпретацияга асосланиб қилинадиган таржимани ҳам таржима жараёнини лингвистик урганиш манфаатларига мувофшқ эмас, деган хулосага келади.
Соф лингвистик (лисоний) ва экстралингвистик (гайри лисо- ний) аспектларнинг органик суратда чамбарчас боглиқлиги инсон 1{ули билан бажариладиган таржимага хос хусусиятдир, деган даъвони кутариб чиқади А. Д. Швейцер. Шаклий-струк- туравий қонуниятлар тазқлилигагина асосланган назария «инсоний» таржима (яъни машина таржимаси эмас) жараёни- га таъсир этувчи лингвистик ва экстралингвистик омиллар- нинг узаро муносабати ва таъсирини' очиб беришга ва бун­дай таржиманинг узига хослигини аниқлашга имкон бер- майди.
Лингвист А. Д. Швейцернинг бу сузлари остига хар гқандай адабиётшунос хам бажонидил имзо чекади. У юқорида айтил- ган фикрни фақат бошка таърифлар ва булакча терминлар билан ифодалайди, холос. Чунончи, адабиётшунос, тахминан, шундай дейди: таржима, шубқасиз, лисоний фаолиятга асос- ланади, лекин соф тил тафовутларини бартараф қилиш таржи­ма жараёнида босиб утиладиган бир босқичдир, холос. Тар­жима икки грамматика (грамматик система), тарихан таркиб топган икки услубий система, икки тарихий-адабий анъана, икки шеърий система, икки индивидуал ёзувчи — автор ва тар- жимоннинг 1қиёс қилиниши ёхуд туқнашувини тақозо этувчи ижодий жараёндир. Лингвист-таржимашунос «экстралингвис­тик аспект» деган термин билан ифода қилган фикрни адабиёт- шунос-мутахассис бопиқачарох?: кенгроқ ва ёйиқро!{ таъриф ва иборалар билан баён қилади.
А. Д. Швейцернинг назариясига кура, «системалар систе- маси» деб аталмиш бадиий таржимада тил системаси билан илмий-маданий система анъанаси, адабий йуналишнинг умум- эстетик қонуниятлари системаси билан индивидуал автор услу- би системаси бир-бири билан кесишади. Мана шу турт «текис- лик» ҳар гал ҳар бир алохида олинган сузнинг ҳар бир нуқта- сида кесишади, яъни бунда суз шунчаки лисоний унсургина булиб қолмасдан, бир-бири билан кесишувчи текисликлар — системаларнинг марказига айланган зқолда жуда катта бадиий ифода кучига эга булади.
А. Д. Швейцернинг 1{арашлари таржима назариясининг лингвистик йуналишини топиш, белгилаш ва ривожлантириш- да катта азқамиятга эга.
1970 йилда Лейпцигда булиб утган лингвистик таржима назариясига багишланган симпозиумда таржима масалалари А. Д. Швейцер қуйган тарзда эмас, балки бонщачароқ йуна- лишда мух<окама қилинди. Булар 1қуйидагилардан иборат:

  • икки ёки бир нечта тилда лисоний ва услубий унсур- ларнинг эквивалентлик (муқобилот) муносабатларини урга­ниш;

  • таржима жараёнининг қонуниятлари принципларини ишлаб чиқиш;

  • таржималар матнини тазқлил қилиш андоза (схема)ла- рини яратиш.

Таржима булиш назарияси музқокаманинг асосий йунали- ши 1қилиб олингани зқолда қуйидаги масалалар кун тартибига киритилади:

  • таржима 1қилиш имкониятини таъминлайдиган асосий омиллар;

  • таржима қилиш қонуниятлари қандай ва нимадан ибо­рат?

Шундай 1қилиб, Лейпциг конференцияси таржима булиш назариясини лингвистик аспектда асослашга багишланди. Тар­жима булиш назарияси эса зқозиргача барча мутахассислар томонидан якдиллик билан эътироф қилинган назария эмас. Шу сабабдан таржима булмаслик ақидаларига қарши кура- шиш учун бундай назария тарафдорларининг асосий даъво- ларини 1қараб чиқмоқ керак.
Испан назариячиси Октавио Паз узининг «Дижжалаб тар­жима ва китоб»I номли асарида шундай ёзади: «Бобил мино- раси парокандалигига* инсоният рухининг муштараклиги жа- воб булиб тушди: тиллар куп, лекин уларнинг мохияти бир эди. Паскаль динларнинг куплигида христианликнинг хаадо- нийлигини курган.
Тилларнинг куплигига таржима ялпи тушунарлилик билан жавоб берди. Шундай 1қилиб, таржима рухнинг ягоналигига 1{ушимча бир исбот эмас, балки бирдан-бир омил булиб қолди».
Октавио Пазнинг назарияси моқият эътибори билан диний- христианлик ахамиятига эга; унга кура, дастлаб инсон рухи- нинг бирлиги мавжуд булиб, сунгра Бобил можароси воқеаси муносабати билан ягона рухий тил йуқолгану, урнига турли- туман тиллар келиб чиодан. Материалистик диалектика нуьқ- таи назаридан эса масала бутунлай бошқача хал қилинади. Марксистик диалектика назариясига асосан, суз эмас (сузни таржима ьқилиб булмайди), ran хам эмас (ran муайян семантик дойра ичидагина угирилиши мумкин), балки бадиий асар ях- лит холда таржима филинади. Бадиий контекст («ижтимоий- маданий» мухит) кенгайиб борган сари таржима булиш имко- ниятлари хам ортаверади.
Жорж Мунен узининг таржима назариясига багишланган ишларидан биридаI таржима хақидаги хар қандай фикрни тар­жима булмаслик а1?идасидан бошламоқ керак, деб хисоблай- ди. Испаниялик файласуф Хосе Ортега-и-Гассет узининг «Тар­жима 1қашшо1?лиги ва таржима равнақи» (1947) номли асари­да таржима булмаслик ақидасини асослашга харакат қилган эди. Унинг фикрича, хафақонлик хайвонларга хос нарса эмас. Улар узларига табиат ато этган программани бажарадилар, холос. Фақат олий хайвонлар — ит, от ва орангутанггина ха- фа бу лишни билади; «нормал олганда хайвонлар бахтлидир- лар». ]қаноатланмаслик (ношукурлик) инсонга хос, чунки у Хамма ниятларини амалга ошира олмайди. Таржима хам худ- ди шундай — қудратли «грамматиканинг миршабхона аша­рата» га итоат 1қилган холда, таржимон «авторни нормал тал авахтасига 1қамайди», яъни таржима 1қилади.
Бунинг устига суз, нутқ умуман фикрни тула ифодалай олмайди. У энг ибтидоий нарсалар — математик тушунчалар ва исботларни ифода қилишгагина ярайди, холос. Бироқ, хат- то физика тили зқам икки маъноли ва нутқ унинг барча 1қону- ниятларини тула ифодалашга қодир эмас. Мавзулар қанчалик мухимроқ, инсонийрог? ва «реалро!қ» булса, сузнинг аниқлиги шунчалик камайиб боради.
Биз мушохада қилишнинг хийлагина қисмини суз воситаси билан уйламаймиз, шунинг учун менинг уз-узим билан муло- котим (гаплашувим) айни ва1қтда уз-узимни тушунмаслигим Хам демакдир. «Нут1қ жараёни — бу фақат баён ьқилиш ва хабар етказишгина эмас, балки айни вакқтда ва муқаррар баён 1қилишдан бош тортиш, сукут ва жимжитлик хам демакдир»,— дейди Ортега-и-Гассет ва давом этиб ёзади: «Тил даставвал сукут сақлашдан иборат. Нутцда куп нарсани ифода қилиш- дан бош тортиш қобилиятига эга булмаган мавжудот гапириш қобилиятига хам эга булмас эди. Дар бир тил — бопнқа тиллар- дан ифода ва сукут сақлаш бирлиги билан фарқланадиган нар- садир. Дар бир халқ қандайдир бониқа нарсаларни ифода 1қи- лиш имкоиига эга булмоқ учун қандайдир нарсалар ха1қиДа сукут са1?лайди. Зотан, хамма нарсани ифодалаш — имкондан хориж нарсадир. Таржима жараёнида тугиладиган жуда катта 1қийинчиликлар ана шундан келиб чшқади: ахир, купинча, бирон тилда сукут сақлаш лозим булган нарсани бошқа тилда ифода этишга тугри келади».
Олимлар 100 минг хил турли қидларни 1{айд этганлар. Мутахассислар- нинг айтишича, атиргул қидининг тури 40 хилдан ошади. Венгер орнито- логлари берган маълумотларга Караганда, булбулнинг «репертуарида» 2 мингга якин куй бор. Табиатда 1қарийб 1330 хил еув мавжуд. Улар нима- дан пайдо бқлганлиги (ёмгирдан. Ер ости сизотларидан, янги ёвдан ёки ysoi{ сақланган 1{ордан ва зқоказо), таркибида эриган моддаларнинг миадо- ри ва характерига қараб фарқланади.
Инсоният ихтиёрида мавжуд энг мукаммал ишланган тил­да хам табиатдаги турли-туман ходисалар, хатто инсоннинг ру- Хий кечинмалари б>илан боглшқ жуда куп сирли хол&тлар, жилвалар, хис-туйгуларнинг номлари, атамалари мавжуд эмас. Масалан, табиатда 100 минг хил хид бор экан, тилларда бу хидларни ифодаловчи сузлар 0,1 процентни хам ташкил эт- майди. Биро1қ тил абстракциялаш, умумлаштириш хусусияти- га эга. Кишилар хушбуй, нозик, ёцимли каби сифатлар билан умуман «яхши хиД» тушунчасини, цуланса, сассиц, бадбуй ва Хоказо сузлар воситасида умуман «ёмон хиД»ни умумлашти- риб, жамлаб ифода этадилар.
Дар бир тилда уша тилнинг сохиби хисобланмиш халқнинг узи купро!қ машгул булган хужалик, ишлаб чиқариш сохала- ри хамда уни ураб турган табиий мухит (тқлим, хайвонот ва усимликлар олами, тог, чул, сахро, сув ва хоказо) га алоқадор сузлар, атамалар, иборалар бопиқа тилларга нисбатан купроқ ёки камроқ булиши мумкин.
Сув улкаси булмиш Буюк Британияда табиатнинг бу неъма- ти, сув хужалиги, балиқчилик билан боглшқ тушунчаларни ифодалайдиган сузлар сероб булиши уз-узидан тушунарли. Инглиз тилида water (сув) сузидан ясалган кучма маъноли би- рикмалар, идиомалар, макол ва маталлар хам куп учрайди.
Вильям Шекспирнинг «Х,амлет» трагедиясида дания шақзодаси — По- лонийни «балиқфуруш» деб атайди.
PoloniJ:
Do you know me, my lord?
Hamlet:
Excellent well; you are a fishmonger.
Таржимаси
Полоний:
Сиз мени танийсизми, милорд?
Хамлет:
Жуда яхши танийман. Сиз баликфуруш.
Тик (Tieck), Кольриж (Callridge), Фризен (Frizen), Деринг (Dering) Малоне (Malone), П. А. Каншин, М. М. Морозов ва М. Сулаймоновлар Шекспирда fishmonger (баликфуруш) сузи цандай маънода келганини анич- лашга уринганлар. Маълум булишича, буюк драматург яшаган замонларда' инглизларда «баликфуруш» сқзининг «1{ушмачи» деган маъноси бор экан. Демак, айни бир срз бир тилда (инглиз) Узининг асосий лугавий маъноси- дан ташқари мажозийлик зқам касб этган булса, 6oiniқa халқларнинг тил­ларида (русларда — торговец рыбой, қзбекларда — баликфуруш) бундай хусусият куринмайди.
«Ьқирол Лир» трагедиясида зқам шунга ухшаш з;ол кузга ташланади.
Duke of Albany:
Wisdom and goodness to the vile seem vile;
Fiths savour but them selves. What have you done?
Tigers, not dawghters, what have you perform'd.

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling