Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

9. Qadimgi Eron madaniyati. Diniy e’tiqod. Qadimgi Eron 
mafkurasida mil.avv. I ming yillikda shakllangan diniy ta’limot 
zardushtiylik muhim o‘rin egallaydi. Ahmoniylar Eronida eron 
zardushtiylik kohinlari yuqori lavozimlarni egallaganlar. Ular-
ning qurbonlik keltirish marosimini boshqarganlar, davlat ken-

---

237
gashi va oliy sudda ishtirok etganlar, kohinlar diniy e’tiqod 
xizmatchilarni tayyorlaganlar. Zardushtiylik Midiya podshosi 
Astiag davridayoq rasmiy dinga aylangan edi. Zardushtiylik 
dinining kohinlari diniy an’ana, urf-odat va rasm-rusumlarni 
saqlovchi maglar bo‘lgan. Zardushtiylik odamlarni qurbonlik 
qilishni taqiqladi, odamlarning bir-biriga mehribon bo‘lishini 
targ‘ib qildi. Doro I mil.avv. 520-yil atrofida zardushtiylikni ras-
miy davlat dini deb e’lon qildi.
Qadimgi Eronda qadimgi zardushtiylikning tabiat xudolari 
Mitra (quyosh xudosi), Anaxita (suv va hosildorlik xudosi) va 
yorug‘lik, oy, shamol kabilarni o‘zida ifodalagan xudolarga 
sig‘inilgan. Fors podsholari zardushtiylikning afzalligini tan 
olib, rasmiy din sifatida qabul qilgan bo‘lsalar-da, eng qadimgi 
xudolardan voz kechmaganlar.
Ahmoniylar boshqa dinlarga ham homiylik qilganlar. Doro I 
Bobil, Elam va Yahudiyadagi buzib tashlangan ibodatxonalarni 
qayta tiklashga buyruq berdi. Misr ishg‘ol qilingach, Kambiz 
Misr urf-odatlari bo‘yicha toj kiydi. U Sais shahridagi ma’buda 
Neyt ibodatxonasida diniy marosimlarda qatnashdi. Doro I o‘zi-
ni ma’buda Neytning o‘g‘li deb e’lon qildi. Xudo Amon va bosh-
qa Misr xudolariga bag‘ishlab ibodatxonalar qurdi. 
Diniy e’tiqodni markazlashtirish maqsadida Kserks (mil.avv. 
V asr) Eronda diniy islohot o‘tkazdi. U zardusht inkor qilgan 
Mitra, Anaxita va boshqa qadimgi ilohlarning ibodatxonalarini 
yo‘q qilishga urindi. Ammo bu amalga oshmadi. Bu islohot o‘z 
maqsadiga erishmadi. Yarim asrdan so‘ng qadimgi xudolarga 
sig‘inish yana keng avj oldi. 
Ahmoniylar ibodatxonalarni iqtisodiy qudrati haddan tash-
qari kuchayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun Misr, Bobil va 
Kichik Osiyodagi ibodatxonalarni davlat soliq majburiyatla-
rini o‘tashga majbur qildilar. Ahmoniylar davlati uchun turli 
xalqlarning madaniyati va diniy qarashlarni sinkretizmi xarak-
terli edi. Forslar hukmronligi davrida Misrda forslarning ilohi 
Serapisga sig‘inilgan. Uch qit’aga tarqalgan fors davlatining 
ulkan hududida turli etnoslarning qo‘shilib ketish jarayonlari, 
imperiyaning turli hududlari o‘rtasidagi aloqalarning kuchay-
ishi natijasi edi. Chet elliklar mahalliy xalqlar bilan qo‘shilib 
ketdilar. Ularning urf-odat, an’analarini qabul qildilar. Davlat 
hokimiyati imperiya tarkibida bo‘lgan turli xalqlarning diniy 
e’tiqod, madaniyatlari rivojlanishi va bir-biriga yaqinlashuviga 
to‘sqinlik qilmadi. 

---

238
Yozuv. Mamlakat turli hududlarining doimiy iqtisodiy-ijti-
moiy va siyosiy aloqasi madaniyatlarining o‘zaro ta’siriga ijobiy 
turtki beradi. Turli xalqlarning yagona davlat hududida ya shab 
turishi xalqlarning ilmiy bilimlari, san’at va adabiyotlarining 
bir-birini boyitishiga olib keldi. Ahmoniylar davrida O‘rta Osiyo 
va Hindistonga oromiy yozuvi kirib keldi. Oromiy yozuvi asosi-
da so‘g‘d, xorazm va o‘rta fors yozuvlari shakllandi.
Forslar va boshqa xalq-elatlar Bobil, Misr va Elamning qa-
dimiy madaniyatlarini o‘zlashtirib oldilar. Forslarning eng kat-
ta madaniy yutuqlaridan biri o‘ziga xos mixxatning yaratilishi 
bo‘ldi. Fors mixxati akkad alfavitidan farq qilgan holda bor-
yo‘g‘i 40 belgidan iborat bo‘lib, deyarli alfavitli yozuv bo‘lgan.
Eron Ahmoniylar davrida o‘zining noyob madaniyatini 
yaratdi. Qadimgi fors yozuvi 43 belgidan iborat bo‘lib, asosan, 
podshoning tantanali yozuvlari uchun foydalanilgan. Hukm-
dorlarning sag‘analari, saroy devorlari, ustunlari shu yo-
zuv bilan bezalgan. Tosh vaza va muhrlar, metall idishlar, 
qurol larga yozuvlar o‘yib bitilgan. Ana shunday yozuvlarning 
eng noyobi Behustun bitiklaridir. Behustun bitiklari Kam-
biz hukmronligining so‘nggi yillari, Doro I hukmronligining 
birinchi yillari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Uning balandligi 
relyef bilan birgalikda 7,8 m ni, kengligi 2,2 m ni tashkil 
etadi. U qadimgi fors, elam va akkad tillarida bitilgan. Uch 
tilli yozuv Hamadon va Kirmonshoh shaharlari o‘rtasida-
gi Bobil, Midiya va boshqa mamlakatlar bilan bog‘laydigan 
yo‘ldan 105 metr balandlikdagi Behustun qoyasida bitilgan. 
Bitik ustida boshqa odamning relyef tasvirlari ustida parvoz 
qilib turgan xudo Axuramazda yuksalib turadi. Axuramaz-
da uzukli chap qo‘lini Doroga uzatib, podsholik hokimiyatini 
ramziy topshirib, o‘ng qo‘li bilan podshoni sharaflamoqda. 
Doro I tabiiy kattalikda podsho tojida tasvirlangan. Uning o‘ng 
qo‘li Axu ramazdaga ibodat qilishga uzatilgan, chap qo‘li bilan 
kamonni ushlab turibdi. Doro chap oyog‘i bilan Kambiz ha-
yotligi davrida taxtni bosib olgan, yerga yiqitilgan, talvasaga 
tushgan Mag Gaumatani oyog‘i bilan bosib turibdi. Chapda 
Doroning orqasida uning ikki saroy a’yoni – nayza bardor Gob-
riy va kamonchi Aspatin turibdi. Bevosita Gaumata orqasida 
Doroni taxtga chiqishi vaqtida isyon ko‘targan sakkiz isyon-
chi va saka-tigraxaudalar podshosi tasvirlangan. Ularning 
qo‘llari orqalariga bog‘langan, ular bir uzun zanjirga chir-
mashtirib tashlangan.

---

239
Ahmoniylarning boshqa yozuvlari Naqshi Rustam, Suza, Pa-
sargad, Ekbatana va Misrda mavjud. Naqshi Rustam yozuvi Pa-
sargadning shimoliy-g‘arbidan 5 km dagi Doro I ning sag‘anasi-
ga bitilgan. Maqbara 20 m balandlikda bunyod qilingan. Qa-
dimgi Eron an’analariga ko‘ra, qoyatoshga o‘yilgan sag‘anaga 
kirishda uch ulkan ravoqlarda uch sag‘ana joylashgan. Ular-
dan birida Doro I jasadi, qolgan ikkita sag‘anada uning oila 
a’zolari dafn qilingan. Ayvon ustida haykal tasvirlar mavjud. 
Doro saroy a’yonlari qurshovida taxtda o‘tiribdi. Uni 30 ta xalq 
vakillari ko‘tarib turibdilar. Tasvirlarda har bir xalqning o‘ziga 
xos antropologik va etnografik xususiyatlari belgilari bilan ifo-
dalashga harakat qilingan. Tasvirda ularning har birini etnik 
mansubligini bildiradigan yozuvlar bor. Podsho chap qo‘lida 
kamonni ushlab turibdi. O‘ng qo‘lida butun yodgorlik ustidan 
go‘yoki parvoz qilayotgan Axuramazdaga murojaat qilmoqda. 
O‘ngda muqaddas olov bilan mehrob. 
Doro I ning uch yozuvi uning buyrug‘i bilan Nil daryosidan 
Qizil dengizga kanal qurgani to‘g‘risida hikoya qiladi. Ular Su-
vaysh kanalining sobiq bo‘ynida topilgan bo‘lib, misr, fors, elam, 
akkad tillarida tuzilgan. Misr matnidagi uch lavhada Misrning 
ikki tomoni o‘xshash tasvirlari Doro nomi yozilgan oval bilan 
ramziy birlashtirilgan. Yozuv Doroga tobe 24 mamlakatni es-
latadi. Har bir mamlakatning vakili alohida ovallarda tasvirla-
nib, podsho nomi yozilgan ovalga yuzlari qaratilgan. 
Suzadan qachonlardir o‘zining hashamatli saroyining ulkan 
darvozalari oldida turgan Doro haykali topilgan. Podsho Misr 
xudosi Atum qiyofasida, fors kiyimida tasvirlangan. Yodgorlik-
da to‘rt tildagi yozuv mavjud. 
Qadimgi O‘rta Osiyo va Eronda zardushtiylik kalendari bo‘lib, 
oy va kunlarning nomi zardushtiylik ma’budalari Axuramazda, 
Mitra, Anaxita va boshqalarning nomlaridan kelib chiqqan. Yil 
12 oy, har bir oy 30 kundan iborat, har bir yilga yana besh kun 
qo‘shilgan (jami 365 kun).
San’at. Ulug‘vor saroylar, ibodatxonalar Ahmoniylar imperi-
yasining qudrati ramzi edi. Bu ulug‘vor inshootlarni imperi-
yaning turli hududlaridan kelgan quruvchi-me’morlar bunyod 
qildilar. Osuriya, Bobil, Misr, Yunon, Elam badiiy an’analari, 
texnik usullari bilan Eron va O‘rta Osiyo badiiy an’analari sin-
tezi yuz berdi. Eron badiiy san’ati yuqori darajada rivojlandi. 
Turli xil metallardan ishlangan vaza va jomlar, tosh qadahlar fil 
suyagidan yasalib, oltin, kumush bilan ziynatlangan ritonlar, 

---

240
zargarlik buyumlari, lazuritdan ishlangan haykallar yuksak 
badiiy did shakllanganidan dalolat beradi. Yuksak badiiy san’at 
asarlari hisoblangan buyumlarda xonaki va yovvoyi hayvonlar 
(qo‘ylar, sherlar, to‘ng‘izlar va boshqalar) hayotiy ifodalangan. 
Badiiy buyumlar ichida agat, xalkidon va yashma kabi yarim 
qimmatbaho toshlardan ishlangan silindrsimon muhrlar-
ga podsholar, afsonaviy qahramonlar va afsonaviy mavjudot-
lar tasviri tushirilgan. Ular nihoyatda mohirlik bilan yasalgan 
bo‘lib, haqiqiy san’at asari hisoblanadi. Fors san’atida, ayniq-
sa, o‘simlik va hayvonlarning hayotiy tasvirlari bo‘lgan badiiy 
buyumlar bizni hozirgacha hayratga soladi. 
Manbalar Ahmoniylar davlati hukm surgan yuz yillar davo-
mida barqaror siyosiy tizim, yagona davlat hududlari, o‘nlab 
mamlakatlar amaldorlarining poytaxt Suza va Persopol-
ga muntazam qatnaganlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. O‘z 
tarkibiga 80 dan ortiq xalqlar, elatlar, qabilalarni birlashtirgan 
Ahmoniylar imperiyasi davrida yagona davlat tarkibiga kirgan 
turli xalqlar, hududlar madaniyatlari va diniy e’tiqodlari rivoj-
lanishiga, ularni aralashib, biri-birini boyitishi uchun qulay 
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy va siyosiy shart-sharoit-
lar yaratildi. Hududlar, mamlakatlar o‘rtasida xilma-xil iqti-
sodiy-madaniy aloqalar ilgariga qaraganda muntazam tus oldi.