Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Iqtisodiyotning gullab-yashnashi. Yangi podsholik davri-
da qul mehnatidan foydalanish kuchayadi. Eng avvalo, podsho 
va ibodatxona xo‘jaliklarida, keyin esa xususiy xo‘jaliklarda qul 
mehnatidan keng foydalanila boshlangan. Ramzes II o‘zining 30 
yillik hukmronlik davrida ibodatxonalarga Suriya va Falastin-
dan 100 ming asirlarni, 1 mln sechat (50 ming ga) ekin yer-
ni hadya qiladi. Lekin asosiy moddiy ne’mat yaratuvchisi turli 
soliq va majburiyatlar bilan chulg‘angan oddiy Misr jamoachi 
dehqonlari, hunarmandlari bo‘lib qolaverdi.
 Asirlardan tashqa-
ri, Misrga juda katta moddiy boyliklar oqib kelgan. Misr bosib 
olingan hududlarda har yili belgilangan miqdorda xiroj to‘lovini 
joriy qilgan. Jumladan, Efiopiya oltin qumi, fil suyagi, Falastin 
va Suriya kumush, qo‘rg‘oshin, qalay, bo‘yoq, gazlama, lazurit, 
qimmatbaho toshlar, kemasozlik yog‘ochi, noyob kedr yog‘ochi-
ni yetkazib berish majburiyatini olganlar. Misr ga qo‘shimcha 
ishchi kuchining kelishi (qullar), turli xil xomashyo 
larning 
mo‘l-ko‘lligi iqtisodiyotga ijobiy ta’sir qilgan. 
Mahsulot ishlab chiqarish va uning texnologiyasi takomil-
lashgan. XIX sulola davridan boshlab jezdan foydalanish keng 
tarqalgan. Uning xomashyosi Suriyadan o‘zlashtirib olingan. 
Metall ishlab chiqarish texnologiyasi ham takomillashtirilgan. 
Misning juda qimmatligi sababli, tosh qurollardan foydalanish 
davom etdi. Bu davrdan ba’zi temir buyumlar saqlanib qolgan. 
Temir Misrda yanada ilgariroq ma’lum bo‘lgan. Lekin XVIII su-
lola nihoyasida ham temir nodir metall hisoblangan. Faqat mil.
avv. VII–VI asrlardan boshlab Misrda mehnat qurollari temir-
dan yasala boshlandi. O‘rta podsholik davrida gorizontal ip 
yigiradigan to‘quv dastgohi mavjud edi. Yangi podsholik davri-
da esa vertikal ip yigiradigan to‘quv dastgohi kashf qilingan. 
Bu vaqtda xira shisha tayyorlash alohida hunarmandchilik 
sohasiga aylanadi. Mo‘miyolash san’ati misli ko‘rilmagan da-
rajaga yetdi. Bizgacha yuzlab mo‘miyolangan odam jasadlari, 
qushlar va boshqa jonivorlarning bir necha million mo‘miyolari 
yetib kelgan. 
Sug‘orma dehqonchilik rivojlanib, Omoch takomillashadi. 
Suvni yuqoriga chiqarib beradigan mexanizm «shoduf» ixtiro 
qilingan. Yangi o‘simliklar o‘zlashtirilgan (chechevitsa, smola 
daraxtlari). Chorvaning yangi turlari (xachir, tuya) paydo bo‘ldi. 
Yilqichilik mustaqil sohaga aylandi. Bog‘dorchilikda Osiyodan 
mevali daraxtlarning yangi navlari: zaytun, shaftoli, bodom, 
olma va qaroli daraxtlarini o‘zlashtirish boshlandi. 

---

46
Sun’iy sug‘orish inshootlarini qurish, ta’mirlash va tartibga 
so lish, yangi yerlarga suv chiqarish fir’avnlarning asosiy e’ti-
borida turgan. Fayum vohasida yangi yerlar ko‘plab ochilib, 
voha Misrning g‘alla omboriga aylangan. Eski kanal, to‘g‘on va 
ariq-anhorlar tozalangan. Nil daryosining toshib ketishi ustidan 
muntazam nazorat o‘rnatilgan. Misrliklar asalarini mil.avv. II 
ming yillikdayoq bilar edi. Nil vodiysida uzumchilik, asalchilik 
va bog‘dorchilik gullab-yashnagan. Yangi podsholik davrida 
Misr iqtisodiyotida dehqonchilik va chorvachilik yetakchi soha 
sifatida mahsulotni ko‘plab yetkazib bergan.
Qo‘ychilikda ko‘p jun beradigan, shoxlari qayrilgan qo‘chqor-
lar, mayin junli qo‘ylar zoti paydo bo‘ldi. Cho‘chqa podalarining 
soni ko‘paydi. Yangi podsholik davrida tovuqlar paydo bo‘ldi. 
Suriya va Falastindan yirik qoramol, echki-qo‘ylar, Efiopiyadan 
ho‘kizlar olib kelingan. Bunday mo‘l-ko‘l chorvaning bo‘lishi 
Misrda cho‘l hayvonlarini qo‘lga o‘rgatishdek an’anani xo‘ja-
likda yo‘q bo‘lishiga olib keldi. Shu vaqtdan boshlab antilopa, 
ohu, arxarlar poda hisobida tilga olinmaydi, tasvirlarda uchra-
maydi. Ular faqat qurbonlik keltirilgan va it, mushuk, maymun 
kabi uy hayvoni sifatida saqlangan. 
G‘ildirakli aravalar tarqala boshladi. Ikki g‘ildirakli ot qo‘shil-
gan arava harbiy maqsadlarda yoki zodagonlarning marosim-
larda chi 
qishlarida foydalanilgan. Yuklar avvalgidek ho‘kiz 
qo‘shilgan chanalarda tashilgan. Tutmos III Finikiyada yasal-
gan qayiqlarni Suriya va Frot orqali ho‘kiz qo‘shilgan g‘ildirakli 
aravalarda olib kelgan.
Me’morchilik, qurilish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Bir 
necha yangi shaharlar, jumladan, Per-Ramzes nomli yangi sha-
har qurilgan. Bu shahar Mesopotamiyaga yurish uchun tayanch 
qal’a, harbiy lager vazifasini o‘tagan. Bu davrda noyob san’at 
namunalari hisoblangan me’morchilik inshootlari barpo qilin-
di: Luksor va Fivada Amon ibodatxonalari, fir’avn sag‘ana-ibo-
datxonasi bunyod qilingan. Fir’avn Ramzes Abidosda Osiris 
ibodatxonasini qurgan. Nubiyada qoyatoshda Abu-Simbel ibo-
datxonasi (balandligi 33 m., kengligi 38 m., uzunligi 65 m.) bar-
po qilinadi. Bundan tashqari, bu yerda Ram zes II ning balandli-
gi 24 m bo‘lgan haykali va uning oyog‘i ostida bolalarining 200 
haykallari barpo qilingan.
Bu davrda Misr madaniyatining taraqqiyoti uchun qu-
lay ichki va tashqi imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab 
chiqaruv chi kuchlarining rivojlanishi ichki va tashqi savdo-

---

47
ning rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Yangi savdo aloqalari to-
bora kengaygan. Suriyaning ayrim viloyatlari bilan Misrning 
savdo aloqalari mustahkamlangan. Misrliklar bu hududdan 
qishloq xo‘jalik mahsulotlari: don, sha rob, asal hamda chorva 
mollari olib kelganlar. Livandan binokorlik yog‘ochlari kelti-
rilgan. Misrga Suriya orqali uzoq mamlakatlardan, Xett dav-
latidan, Egey dengizlaridagi orollardan va Mesopotamiyadan 
juda ko‘plab mahsulot olib kelingan. Suriya bilan savdo-sotiq 
ishlari quruqlikdagi yo‘llar orqali ham olib borilgan. Bu davr-
da misr liklarning dengiz floti bo‘lgan va shuning uchun ular 
mahsulotlarni Suriyadan yelkanli kemalarda olib kelganlar. 
Suriyadan keyin Misr savdosining eng muhim tayanch nuqta-
laridan biri Bobil shahri bo‘lgan.
Bu davrda misrliklar bir qator yangi mamlakatlarga: Kipr, 
Kichik Osiyo, Mesopatamiyaga savdo ekspeditsiyalari va isti-
lochilik niyati da qo‘shin yuborganlar. Bu vaqtga kelib, Sinaydagi 
mis konlari xomashyosi tugay deb qolganligi sababli, misr liklar 
o‘zlariga zarur bo‘lgan misning yangi manbalarini qidirishga 
majbur bo‘lganlar. Yangi podsholik davrida misrliklar o‘zlari-
ga zarur bo‘lgan misni Kipr orolidan olib kelganlar. Kipr oroli 
qa dim zamonlardan o‘zining juda katta mis konlari bilan ham 
nom chiqargan. O‘sha vaqtdan saqlanib qolgan ba’zi hujjatlarda, 
Kipr orolidan Misrga juda ko‘p mis yuborilgani haqida ma’lumot 
beriladi. Misol uchun, Kipr podshosi Misr fir’avniga bunday deb 
yozgan: «Men senga 500 talant (150000 kg) mis yubordim. Men 
buni birodarimga sovg‘a qilib yubordim. Birodar, misning kam-
ligini ko‘nglingga olma. Mening mamlakatimda egam Nergal-
ning qo‘li (vabo) mamlakatimdagi odamlarning hammasini qirib 
yubordi. Endi misni tayyorlaydigan hech kim yo‘q».
Bu davrda Kichik Osiyodan, xususan, uning xettlar joylash-
gan sharqiy viloyatlaridan Misrga temir keltirilgan. Temir o‘sha 
vaqtlarda Misrda noyob metall hisoblangan.
Misr savdosi shimoli-sharqdagi Mesopotamiya viloyatlariga 
kirib borgan. Ikki daryo oralig‘ining shimoli-g‘arbida joylashgan 
Mitanni davlatidan jez, lojuvard, gazmol, kiyim-kechak, moy, 
jang aravalari, otlar va qullar olib kelingan. Misrliklar Bobildan 
ham xuddi shunday tovarlar, ya’ni kumush, yog‘ochdan tor-
tib oltin va fil suyagi bilan bezatilgan qimmatbaho buyumlar 
keltirganlar. Misr bilan Osu riya o‘rtasida ham savdo aloqalari 
o‘rnatilgan. Yozma manbalardagi ma’lumotlarga qaraganda, 
misrliklar Osuriyadan jang aravalari, otlar va lojuvard keltir-

---

48
ganlar. Misrliklar Old Osiyodan olgan mahsulotlari evaziga bu 
mamlakatlarga quyma oltin yoki tilla buyumlar, fil suyagi yoki 
lojuvard bilan bezatilgan buyumlar, gazmol, kiyim-kechak, 
asosan, qimmatbaho metallar yuborganlar.