Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Asosiy siyosiy voqealar. Sak-skif qabilalari ittifoqi mil.
avv. I ming yillikning birinchi yarmida vujudga keladi. Bu itti-
foqqa kirgan qabilalar sharqda hozirgi O‘zbekiston, Qozog‘iston 
hududlaridan Volga, Don, Dnepr, Kavkazorti va Shimoliy Qora 
dengiz qirg‘oqlari hamda Yaqin Sharq tomon jadal siljiydilar. 
Ular mil.avv. VIII asrdan boshlab qadimgi Old Osiyo siyosatida 
faol ishtirok eta boshlaydilar.
Diodor va Gerodot skiflar (saklar)ni Osiyodan Qora dengiz 
bo‘yiga kelganlari to‘g‘risida ma’lumot beradilar. Diodor ular-
ning asl vatani Araks (Amudaryo antik manbalarda shunday 
atalgan) qirg‘oqlarida deb guvohlik beradi. Gerodot «podsho 
skiflari» deb atagan sak-skifl ar boshqa skiflar ustidan hukm-
ron bo‘lib, ularni o‘z qullari deb hisoblaganini yozadi. Demak, 
kuchli qabila ittifoqini vujudga keltirgan yetakchi sak-skiflar 
davlat birlashmasidagi boshqa qaram sak-skiflarni ustidan 
hukmronlik qilganlar. Gerodot hikoyalariga ko‘ra, Qora den-
giz bo‘yini bo‘ysundirgan sak-skiflar o‘zlaridan chekingan kim-
meriylarni ta’qib qilib, Old Osiyoga bostirib kiradilar. Midiya 
bilan saklarning aloqasi azaliy edi. Mil.avv. VII asrning oxirida 

---

190
Orol ko‘li bo‘ylarida yashovchi skiflarning qandaydir guruhlari 
o‘zaro nizolar natijasida Midiyaga borganlar. 
Midiyada ularni kutib olgan podsho Kiaksar ularga midiya-
lik bolalarni o‘q-yoy otishga va skif tilini o‘rgatishni topshirgani 
aytiladi. 
«Shoh Artinning davrida, – deb yozadi Diodor, – Ktesiyning 
so‘zlariga muvofiq, parfiyanlar yer va shaharlarini saklarga top-
shirib, midiyaliklardan ajralib chiqdilar. Shunda saklar bilan 
midiyaliklar o‘rtasida urush chiqdi. Sak podsholari midiyalik 
asirlarni Tanaisga ko‘chirdilar. Ma’lumotlarga ko‘ra, saklarning 
bir necha davlatlari buyuk cho‘llarda mavjud bo‘lgan. 
Sharq yozuvchilari shimoldan kelgan barcha kelgindilarni 
«gimirri» – kimmeriylar deb ataganlar. Skiflar va kimmeriylar 
etnik va madaniy jihatdan bir-birlariga yaqin edilar. Old Osiyo-
ga sak-skif va kimmeriylarning bosqini mil.avv. VIII asrdan 
bir necha marta yuz beradi. Shu davrdan boshlab, ular Old 
Osiyodagi davlatlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarda faol ishtirok 
etadilar. Misol uchun, skiflar (saklar) Osuriya bilan ittifoq-
da Midiyaga qarshi urushda qatnashib, uning hududida mil.
avv. 653–624-yillarda hukmronlik qildilar. Sak-skiflar, ayniq-
sa, Eron Ahmoniylari davrida bu davlat bilan yaqin aloqada 
bo‘ladilar.
Ktesiy bizga Kir tomonidan asir olingan sak podshosi Amorg 
va uning xotini Sparetra to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ktesiyning 
yozishicha, Sparetra erkak va ayollardan askar to‘plab, jang-
da Kirni tor-mor keltirgan va Amorgni ozod qilgan. Ktesiyning 
yozishicha, shundan so‘ng saklar Kir bilan ittifoq tuzganlar va 
Amorg Kirning dahlar hamda Midiyaga qarshi kurashida unga 
yordam bergan.
Ahmoniylar Eroni sak-skiflarni bo‘ysundirishga bir necha 
bor urinib, yurishlar uyushtirganlar. Lekin yurishlarda forslar 
yengilgan. Tarixdan ma’lumki, Kayxusrav qo‘shinlari massaget-
lar tomonidan (mil.avv. VI asr) tor-mor qilinadi. Doro I ning Shi-
moliy Qora dengizbo‘yi skiflari ustiga yurishi natijasiz tugaydi. 
Saklar fors qo‘shinlarini bir necha bor yengadilar (Polien, Shi-
roq). Doro I ularni mil. avv. 519-yilda qiyinchilik bilan bo‘ysundi-
radi. Doroning saka-tigraxaudalarga qarshi yurishi to‘g‘risida 
Behus tun yozuvlarida ma’lumot keltirildi. Anchagina o‘chib 
ketgan yozuvda shunday deyilgan: «Men saka – tigraxaudalar-
ga qarshi yurdim… katta daryo tomonga… O‘tdim... o‘ldirdim… 
boshqasini tutib olishdi va oyoq qo‘lini bog’lab, mening oldim-

---

191
ga keltirishdi. Men uni hukm qildim… nomi Skunxu edi, uni 
tutishdi, u yerda men o‘z xohishimga muvofiq boshqa odamni 
bosh qilib qo‘ydim. Shundan keyin mamlakat meniki bo‘ldi». 
Bu yozuvlar mil.avv. VI asrda o‘lkamizda saklarning davlati 
bo‘lgani, saklarning rivojlangan davlat va jamiyatda yashagan-
laridan dalolat beradi. Doro I saklarga qarshi mil.avv. 519-yil-
da yurish qilib, ularning podshosi Skunxani asir olgan. Va
uning o‘rniga boshqa podshoni tayinlagani Behustun yozuvlari-
da keltirilgan. Saklar Ahmoniylar davlati bilan alohida munosa-
batda bo‘lganlar. Saklar forslarga o‘lpon to‘lagan qaram xalqlar 
orasida tilga olinmaydi. Mil.avv. IV asrda saklar forslarning itti-
foqchilariga aylanadi. Saklarning harbiy san’ati yuqori darajada 
bo‘lgan. Ular mohir chavandoz bo‘lib, fors qo‘shinlari tarkibida 
ilg‘or kamonchi otliq qismlarni tashkil qilib, qo‘shinning zarb-
dor qanoti edilar. Biror-bir xalq yelib borayotgan yaydoq ot us-
tida kamondan bexato nishonga urishga saklarga tenglasha ol-
mas edi. Sak-skiflar erksevar xalq bo‘lib, bosqinchilar tazyiqiga 
doimo munosib zarba berar, o‘z mustaqilliklarini e’zozlar edilar. 
Mil.avv. 339-yilda makedoniyalik Filipp II skif qo‘shinlari bilan 
to‘qnashadi. Skif qo‘shinlariga ularning 90 yoshli podshosi Atey 
boshchilik qiladi.
Sak-skiflarning katta-katta davlat birlashmalari mil.avv. I 
asr largacha Osiyo va Yevropa dasht-cho‘llarida jiddiy harbiy-si-
yosiy kuch bo‘lgan. Mil.avv. III asrdan milodiy IV asrgacha O‘rta 
Osiyo Volga bo‘yi va Uralda yashagan ko‘chmanchi qabilalar 
(tarixiy adabiyotda sarmatlar) kichli qabilalar ittifoqini tuzdilar. 
Ular Kavkaz oldi tekisligi, Don va Shimoliy Qora dengiz cho‘lla-
rini o‘zlashtirdilar. Sharqiy Yevropa cho‘llari egallanib, sarmat-
lar siyosat maydonida kuchli mavqeni egalladilar. Bosfor pod-
sholigidagi o‘zaro urushlarga aralashdilar. Sarmat podshosi 
Gatal mil.avv. 179-yil Kichik Osiyo shahar-davlatlar ittifoqiga 
qo‘shildi. Mil.avv. I asrda sarmatlar Pont podshosining Rimga 
qarshi ittifoqchisi bo‘ldi. Sarmatlar bu davrda O‘rta Osiyoda-
gi davlatlar, ayniqsa, Xorazm bilan juda yaqin iqtisodiy-siyosiy 
hamkorlikda bo‘ldilar. Sak-skiflarning o‘z qo‘shnilari bilan mu-
nosabatlari murakkab, shu bilan birga barqaror bo‘lgan. Ular 
qo‘shni o‘troq qabila-xalqlar bilan muntazam ayirboshlash, 
oila-nikoh, madaniy-etnik aloqalarda bo‘lganlar. O‘rta Osiyo, 
Qozog‘iston va boshqa atrof hududlarda etnik birliklar yasha-
gan, ko‘chmanchi va o‘troq turmush tarzida kun kechirgan-
lar. Sak-skifl arning iqtisodiy-madaniy taraqqiyoti natijasida 

---

192
so‘g‘diy lar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, parfiyaliklar, baqtri-
yaliklar deb nomlangan etnik yaxlitlik vujudga kelgan. Bosh-
qacha aytganda, hozirgi O‘rta Osiyo hududida xalqlarning et-
nik genezisida ham sak-skif etnosi qatnashgan. Kelgusi tur-
kiy xalqlarning shakllanishida ham sak-skifl ar ustuvor o‘rinni 
egallaydilar. Bu jarayon ularning turmush tarzi, ijtimoiy-siyo-
siy, madaniy rivojlanishida o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Sibir, Shimoliy Kavkaz, Shimoliy Qora dengizbo‘yi sak-skiflari 
o‘troqlashuv jarayonini boshdan kechirdilar. Lekin ularning bir 
qismi ko‘chmanchi chorvador, ovchi va baliqchi turmush tar-
zini saqlab qoldilar. Mil.avv. II asrdan Sharqiy Yevropa tomon 
O‘rta Osiyo, Uraldan siljigan sak-skiflarning bir qismi bo‘lgan 
sarmatlar yoki savromatlar Dnepr qirg‘oqlarini egalladilar. Ular 
Dneprning o‘ng qirg‘oqini ham o‘zlashtirib, bu yerdagi skiflarn-
ing bir qismi qirib tashladilar. Qolgan bir qismi o‘zini saqlab 
qoldi. Sarmatlar o‘zlariga qarindosh bo‘lgan skif madaniyatini 
o‘zlashtirdilar.