Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Ijtimoiy hayot. Sak-skiflarda jamiyat shakllanishi bilan 
boy chorvadorlar, urug‘-qabila oqsoqollari ko‘plab chorva mol-
lariga egalik qilib, urug‘ zodagonlar qatlami va oddiy chorvador 
cho‘ponlar – jangchilar qatlami shakllanadi. Antik mualliflar 
asarlarida bir necha sak-skif yo‘lboshchilari nomlari tilga olina-
di. Uchinchi qatlam diniy urf-odat, an’analarni bajaradigan ko-
hinlar, shomonlar (turkiy xalqlarda – toyinlar) har bir ovulda 
bo‘lgan. Cho‘l-dasht, tog‘oldi hududlarida yashagan sak-skiflar 
qisman dehqonchilik bilan shug‘ullanishga majbur bo‘lgan-
lar. Chunki qurg‘oqchilik yillarida cho‘l va dasht hududlarida 
chorva mollari ko‘p qirilib ketgan va ochlik ko‘chmanchi chor-
vadorlarning doimiy hamrohi bo‘lgan. Shuning uchun ishonch-
li oziq-ovqat manbalarini izlashga majbur edilar. Ular tog‘oldi 
daryo vodiylarida o‘zlariga kerakli oziq-ovqat manbalari – g‘alla, 
sabzavot-poliz ekinlarini ekib olganlar. Qo‘shni xalqlar, davlat-
lar bilan faol ayirboshlash, madaniy va harbiy aloqalar o‘rnatil-
gan. Qo‘shnilar bilan munosabatlar ziddiyatli ham bo‘lgan. 
Sak-skiflarda mulkiy tabaqalanish kuchli bo‘lgan. Topil-
gan sak-skif qabrlarida uning izlarini ko‘rish mumkin. Zoda-
gonlarning qabrida buyumlar boy va xilma–xil. Aqinak (xanjar) 
va uning qini, o‘q-yoy sadoqlariga marosim mifologik tasvirlari 
tushirilgan hamda oltin plastinkalar bilan bezatilgan. Sag‘ana-
ning o‘lik qo‘yilgan xonasi devorlari marhumning zarbof kiyim-
lari, so‘zanalar bilan bezatilgan. Zodagonlarning qabrlarida 

---

193
marosim buyumlari bo‘lgan ko‘zalar – sharsimon qadah-riton-
lar, ikki gorizontal quloqli ochiq jomlar ko‘p uchraydi. Bunday 
jom-qadahlar oltin, kumushdan yoki yog‘ochdan metall bilan 
mustahkamlab yasalgan. Gerodot hikoyasi bo‘yicha, yo‘lbosh-
chilarning dafn marosimida uning barcha fuqarolari ishtirok 
etgan. Yo‘lboshchi qabri ustiga ulkan qo‘rg‘on – tepalik bun-
yod qilingan. Dafn marosimidan keyin marhumni xotirlash 
uchun shu yerning o‘zida jamoa umumiy ovqatlanish marosi-
mini o‘tkazgan. Uning izlari arxeologik qazilmalarda topilgan. 
Ukrainadan arxeologlar «Tolstaya Mogila» qo‘rg‘on-qabrni tek-
shirganlarida, dafndan keyin iste’mol qilingan xonaki va yov-
voyi hayvon suyaklarining ulkan miqdoriga qarab, dafn maro-
simiga 2,5-3 ming kishi qatnashgan deb faraz qiladilar. 
Ko‘chmanchi sak-skiflar chorvachilik bilan shug‘ullanib, 
o‘tovlarda, ba’zi hududlarda aravalarda yashar edilar. Yilqi, 
qo‘y, tuya, echki boqilgan. Go‘sht, sut va ulardan tayyorlan-
gan qazi, pishloq, suzma, qimiz, quritilgan go‘shti asosiy oziq-
ovqat va ichimlik edi. Asosiy ovqat qo‘y-echki, ot-tuyadan oli-
nadigan sut, go‘sht bo‘lgan. «Ular qaynatilgan go‘sht yeydilar, 
yilqi sutini ichadilar va ippaki yeydilar» deb yozgan edi antik 
mualliflar. Idish-tovoqlar juda oddiy bo‘lib, yog‘och, mis, jez 
va temirdan edi. Katta jez qozonlarda ovqat tayyorlanar edi. 
Hayvon terisiga ishlov berilib, ulardan kiyim-kechak, oyoq 
kiyim, uy-ro‘zg‘or buyumlari (teridan qilingan mesh, ovqat 
saqla 
nadigan, yeyiladigan, tayyorlanadigan, pishiriladigan 
idishlar) tayyorlangan. Shuningdek, hayvon terisidan qamchi, 
xurjun, arqon, egar-jabduq, bosh kiyim, ko‘rpa-to‘shak, gilam 
va boshqalar tayyorlangan. 
Sero‘t yaylov-o‘tloqlar uchun doimiy to‘qnashuvlar yuz berib, 
hududlar qabila-urug‘lar o‘rtasida nisbatan barqaror taqsim-
langan edi. Sak
-skif yo‘lboshchilari o‘lganda ularning xotinlari, 
qurolbardorlari, xizmatkorlari, jangovar otlari va yo‘lboshchi-
ning qurol-yarog‘lari, shaxsiy buyumlari bilan birga ulkan qabr 
– qo‘rg‘onda dafn qilingan. Sak-skiflar qaynoq, keskin va yorqin 
hayot kechirdilar. Doimiy xavfli tahdidlar bilan kurash, doimo 
bepoyon kengliklarda o‘zini himoya qilish moddiy va ma’naviy 
madaniyatga ham ta’sir qildi. Sak-skiflar o‘troq dehqon qo‘shni-
lari bilan o‘zlariga zarur bo‘lgan don, meva, poliz mahsulotlari, 
gazlama, uy-ro‘zg‘or buyumlarini ayirboshlar edilar. 
Qurol-yarog‘ har bir kishi uchun hayotiy zarurat edi. Sakning 
o‘ng biqiniga taqiladigan yog‘och qinda kalta qilich (aqinak) bo‘lib,

---

194
uning qini tilla qoplamasi hayvonlarning o‘yib tushirilgan tasvi-
ri bilan bezatilgan edi. Qilichning sopiga ba’zida tilla, kumush 
qoplangan. Uzun nayzalarning uchlari temirdan bo‘lib, uzoqqa 
otadigan qurol – o‘q-yoy edi. Kamon o‘qining uchi suyak, jez 
va temirdan yasalgan. Sak kamoni yengil bo‘lib, uncha katta 
bo‘lmagan. Bunday kamondan otdan turib nishonga olib otish 
qulay edi. Kamon belda, chap tomondagi kamarga taqiladigan 
sadoqda saqlangan. Kamon o‘qi ham shu sadoqda saqlanar edi. 
Sadoq jang manzarasi, hayvonlarning nafis tasvirlari tushiril-
gan tilla, kumush qoplama bilan bezatilgan. Uzunligi 2 metr 
bo‘lgan yaproqsimon yoki tor yaproqli temir uchli nayza keng 
tarqalgan. Kalta uchli, kalta nayzalar bo‘lgan. Kalta, temir das-
tali qilich sopi tilla, kumush bilan bezatilgan. Qilichning sopi 
trapetsiya, uchburchak shaklida bo‘lib, hayvon tasviri bo‘lgan. 
Qilichning qini ham sadoq kabi jang manzarasi, hayvon tasvir-
lari bilan bezalgan. Sak-skif temir pichog‘i bukri yelkali bo‘lib, 
odatda, sopi suyakdan yasalgan. Ot sak uchun minish, urush-
da jangovar yo‘ldosh, doimo yonidagi oziq-ovqat manbayi. Ot 
sakning doimiy hamrohi bo‘lgan. Sak oti uncha katta bo‘lma-
gan, qaynoq va o‘ynoqi, chidamli edi. Ot anjomlari temir yoki 
jez jilov, egardan iborat bo‘lgan. Otning ko‘kragi qo‘ng‘iroqcha-
lar bilan bezatilgan. Yumshoq egarlarning asosi yog‘ochdan 
ishlanib, oltin yoki kumush, yapaloq boshli mixlar bilan beza-
tilgan. 
Sak-skiflar daryo vodiylari havzasida chorvachilik va dehqon-
chilik bilan shug‘ullanganlar. Arxeologik qazishmalar natijasida 
ko‘plab o‘troq manzilgohlar topilgan. Sak-skiflar chorvachilik 
va dehqonchilikdan tashqari, ovchilik bilan ham shug‘ullan-
ganlar. Cho‘l-dashtlardagi parranda-qushlar, hayvonlar asosiy 
ov o‘ljalari bo‘lgan. 
Har bir sak bolasi ovchi, cho‘pon, jangchi qilib tarbiyalan-
gan, xavf-xatarga to‘la hayot, urug‘-qabilalar o‘rtasida sero‘t 
yaylovlar uchun kurash, tabiat ofatlari bilan qurg‘oqchilik, 
qahraton qish, ov o‘ljalari bo‘lgan hayvonlarning qirilib keti-
shi urug‘-qabila turmush tarzini belgiladi. Har qanday vaziyat-
ga tayyor turish, sabr-toqat va chidam, og‘ir holatlarda ham 
urug‘-qabilani, o‘z hayotini saqlab qolish, tirik qolish zaruriy 
ehtiyoj bo‘ldi. Sak-skiflar harbiy san’atni mukammal daraja-
da shakllantiradilar. Ularning kamon, qilich, nayza, temir, jez, 
charm sovutlari nihoyatda pishiq va nozik did bilan yasalgan. 
Saklarning otliq qo‘shinlari jangda yengilmas, tutqich ber-

---

195
maydigan harakatchan edi. Sak otliqlari ulkan Ahmoniylar 
imperiya sining yaxshi qurollangan qo‘shinlarini yanchib tash-
lagan edi. Saklarning harbiy san’atiga tan bergan Ahmoniylar 
ularni harbiy xizmatidan foydalanadilar. Sak-skiflar urug‘-qa-
bilaning har bir a’zosi bo‘lgan erkak-ayol jang san’atini bilishi 
lozim deb hisoblaganlar. Har bir sak bolasi 5 yoshidan kamon-
dan o‘q otishni o‘rganib, qushlarni ov qilib, o‘ziga ovqat topishi 
shart edi. Otda yurish, otda jang qilish san’atiga bolalikdan 
o‘rgatilgan. Har bir sak bolaligidan chavandozlikni o‘rganar, 
balog‘at yoshiga yetguncha otda jang qilish san’atini puxta 
egallar edi. Kuch sinash bellashuvlari muntazam o‘tkazilgan. 
Kamondan uzoq masofaga bexato nishonga urish, yugurib ke-
tayotgan otda kamondan otish ko‘nikmasi bolaga yoshligidan 
singdirilgan.