Upanishadlar va avesto

3.2. Tabiatgа sig’inish bilan bog’liq mifologik obrazlarining axloqiy xususiyatlari
Axloqiy va diniy qadriyatlarda shaxs erkinligi va e’tiqod erkinligi muammolarini o’rganish jarayonlarida o’ziga xos tomonlarini kengroq bayon qilish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, bunyodkor g’oyalarning paydo bo’lishi, shakllanishi va rivojlanishi har bir tarixiy taraqqiyotda, ma’naviy hayotda dinga bo’lgan munosabatni aniqlashda muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, Sharq falsafasida shaxs erkinligini ilmiy o’rganish natijasida har bir bosqichga obyektiv yondashgan holda to’g’ri xulosalar chiqarish, uning tajribasida, ijobiy jihatlaridan foydalanish shu kunning muhim masalalaridan biridir. E’tibor qiladigan bo’lsak, yangi davr falsafasida fransuz faylasufi Dekartdan boshlab shaxs erkinligi haqida dualistik g’oya shakllanishiga yo’l ochildi. Bunda birinchi o’rinda o’z-o’zini anglash “Men” tushunchasi bilan birlashtirib yuborildi. Nemis faylasufi Kantning fikricha, shaxs erkinligi o’z-o’zini anglash orqali shakllanadi, bu holat unga hayvonlar olamidan farqlab, o’zining “Men”ini axloqiy qoidalarga bo’ysundirish imkoniyatini beradi.¹⁷⁰ Shu jihatdan ham inson omili va u yaratgan ezgu g’oyalar uning ibtidosidan to hozirga qadar o’zining yuksakligi, ulug’ligi bilan borliqda o’z o’rniga ega.
Upanishadlarda ko’tarilgan asosiy masalalardan biri ham inson “Men”ining tabiat va umuman borliqning yaxlitligiga bo’lgan munosabatidir. “Chhandogya” Upanishadida ko’rsatilganidek, “Inson har qanday bilimga o’z “Men”idan kelib chiqib yondashadi. U o’zini tanigach, o’z tabiatini bilishga harakat qiladi. Va shu bilimga asoslanib dunyoni o’rganadi”¹⁷¹.“Men” shu tarzda rivojlanishda ish tirok etadi. O’tlarning, daraxtlarning va boshqa narsalarning mavjudligida hamda nimaiki tadrijiy rivojlanishida bo’lsa, “Men” ham unda qatnashadi. “Men’ o’simlik va daraxtlarda sharbat ko’rinishida bo’ladi. “Men” tushunadi, ko’radi, aytadi, biladi, ya’ni ertaga nima bo’lishini biladi, mavjud va mavjud emas olamini ham biladi. O’lim orqali ruhning o’lmasligini(sansarani) ham biladi. Hayvonlarda ochlik va chanqash xolatlari bo’ladi. Lekin hayvonlar buni gapirib tushuntirib berolmaydi va ertaga nima bo’lishini bilmaydi. “Men” yulduzlarda nima bo’lyapti, toshlarda nima bo’lyapti, yurakda nima bo’lyapti, buni hammasini ko’radi. “Men” hammasidan oldin efirda paydo bo’ladi, efirdan havoga, havodan olovga, olovdan suvga, suvdan tuproqqa, tuproqdan o’simlikka, o’simlikdan ozuqaga, ozuqadan odamga o’tadi. Bunday holatda, inson ozuqani mavjudligidan energiya olib yashaydi. Bu yerda materiyaning rivojlanish davri ko’rsatilyapti. Bu yerda yuqori pastga hukmronlik qiladi. Efir o’zining mavjudligini tovush orqali beradi. Shuning uchun u birinchi o’rinda turadi. Endi efirdan havoga o’tamiz. Unda ham efir mavjud. Biz efirdan eshitsak, havodan his etamiz, havodan olovga o’tsa, ko’ramiz. Olovdan biz suvga o’tganimizdan so’ng, biz ta’m bilamiz. Suvdan tuproqqa o’tganimizda, hid bilamiz. Endi biz eshitamiz, his qilamiz, ko’ramiz, ta’m bilamiz va hid bilamiz. Shu tarzda biz 5 ta she’r teoriyasini Upanishadlardan bilib olamiz.
Yer va boshqa narsalar ongga ega emasdirlar. Ular “men”ning istaklarini amalga oshiruvchilardirlar. “Men” o’zini juda kichik bir bo’lak (anu), deb tasavvur etadi, shu bois o’zini chegaralangan ong va chegaralangan kuch sifatida tushunadi.¹⁷² Chunki “Men” o’z ruhiyatining moddiy mavjudligi haqida bilimga ega emas. Aynan mana shu tushuncha bilishdagi muhim xatodir. Bilimsizlik esa, juda cheksiz narsadir.
Upanishadlarda keltirilishicha 3 tushuncha mavjudlik va bilishning asosi hisoblanadi. Ular:

1. 
   Xudo
   
2. 
   Tabiat
   
3. 
   Men
   

Biz o’zimiz va bizni o’rab turgan olam haqida qancha ko’p bilsak, biz shuncha yashab qolishga moslashamiz va ko’proq lazzat olib yashaymiz. Bu holatda ham biz to’liq baxtlimiz deya olmaymiz. Buning sababi biz voqelikni to’g’ri anglab yetmaymiz. Qachon biz anglab yetsak, o’shanda barcha azob-uqubatlardan to’liq xalos bo’lamiz. Sankhya ta’limoti vakillari tushunishi bo’yicha voqelik o’zida ko’plab “men” larni va moddiy ashyolarni mujassam qiladi. “Men” bu ongli ibtido bo’lib, faollik va sifatga ega emas, sof aql hisoblanadi. Bu sof subyekt bo’lib, moddiy olamdan tashqaridadir.
Upanishadlar bo’yicha barcha azob-uqubat va huzur-halovat intelekt tomonidan his qilinadi. Ular ruhiy holatlar bo’lib “men” bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi yo’qdir. Rohat va azob, quvonch va g’am intelekt va manasga bog’liqdir. Purusha yoki “men” esa o’z tabiatiga ko’ra bundan forig’dir. “men” o’zini baxtli yoki baxtsiz hisoblaydi qachonki u bilan bog’langan aql va intellekt o’zini baxtli yoki baxtsiz xis qilsa. Xuddi ota o’zining o’g’illari omad yoki omadsizlikka uchraganda o’zini baxtli yoki baxtsiz his qilgan kabi, yoki xo’jayin uning xizmatkori xafa qilinganda o’zini haqoratlangandek his qilishi hamdir. Mana shu “Men” va “Men” emas ortasidagi chegara “men” ning aql va tana bilan yaqinligidir. Azob-uqubatning sababi bilimsizlikdir. Aynan “Men” va “Men emas” ni ajrata olmaslikdir.
Ularni ajrata olish azob-uqubatlardan xalos bo’lishga olib keladi. Xaloskor kuch bu faqatgina haqiqatga erishish emas, balki u bevosita anglashdir, yoki “men” ning tana, intelekt, sezgi emasligini anglab yetishdir. Agar biz “men” ning tug’ilmagan va o’lmas ruh ekanligini tushunib yetsak, biz barcha azob-uqubatlardan xalos bo’lgan bo’lamiz. “Men” ozodlikka erishganda unda hech qanday o’zgarishlarr bo’lmaydi va yangi sifatlar paydo bo’lmaydi. “Men” ning ozod bo’lishi mukammallikdan yana mukammalroq darajaga rivojlanishi emas. Uning o’lmas va abadiyligi vaqt, makon bilan bog’liq emas. Agar vaqt, makon bilan bog’liq bo’lganda “Men” ham vaqt qonuniyatlariga, sabab va oqibat qonuniyatlariga bo’ysunar edi. Bu esa ozodlik va abadiylikka ziddir. Demak, har bir “Men” uchun o’zini anglab va shu bilan birga ozodlikka erishish imkoniyati mavjud. Bunday ozodlik inson hayotligi chog’idayoq uning qalbining ozodligidir. Tana o’lgandan so’ng “men” ruhning tanadan ozodligiga erishadi va mutlaq ozodlikni taminlaydi. Sankhya ta’limoti bo’yicha to’liq ozodlik azob-uqubatning uch turi bartaraf etilganda erishiladi. Lekin azob-uqubatsiz huzur-halovatga erishib bo’lmaydi, chunki azob-uqubat va huzur-halovat bir-biri bilan uzviy bog’langan.
ऐताद वाई ताड (Etad bai tad) – Bu haqiqat – Udir.
ताड त्वामासी (Tad tvamasi) – U esa bilimdir.
आहाम बराहमासी (Aham brahmasi)– Men brahmasi!
Ya’ni kim brahmani bilsa – u tinchlanadi. Borliqni o’zida va o’zini borliqda ko’radi. Shunda iblis undan ustun kelolmaydi, xohishlar ongga yo’g‘riladi, ong esa bilimga, bilim esa, o’zlikka va o’zlik esa, Absolyutga yo’g‘riladi. Absolyutni tanish insonni barcha dunyoviy iztirobu tashvishlardan forig‘ qiladi va unga “Smadhi” maqomida g‘ayblik olamiga xos hotirjamlik hissi tuyuladi.¹⁷³ Mana shular Upanishadlar falsafasining mezoniy tafsili hisoblanadi. Shuningdek, bilim odatlanish(takrorlash) tufayli tajribaga aylanadi. Tajriba bilan boyigan bilim esa ilmga aylanadi.
“Aql(dianoia)his-tuyg’uga, sezgiga o’xshamaydi. Aytaylik, ko’z ko’rishga, quloq eshitishga xizmat qiladi. Shu ikki a’zo shundan boshqa narsaga xizmat qilmaydi. Shunday ekan, qulog’imiz bilan ko’raylikmi yoki eshitaylikmi? – deb muhokama qilib o’tirmaymiz. Demak, hislar, sezgilar aniq bo’lib, muhokama qilinmaydi. Aql esa bunday emas. Aql bilan biror ishni qilish mumkin, ayni chog’da, aql bilan boshqa ishlarni ham qilish mumkin. Shu sababli, aql vazifasi, faoliyatini muhokama etish joizdir”¹⁷⁴.
अनेजदेकं मनसो जवीयो
नैनद्देवा आप्रुवनपुर्वमर्षत्
तद्धावतोडन्यानत्येत तिषत्
तसिमत्रपो मातरिश्रा दधाति ।।¹⁷⁵
Anējadēkaṁ manasō javīyō
Nainaddēvā āpruvanapurvamarṣat
Tad'dhāvatōḍan'yānatyēta tiṣat
Tasimatrapō mātariśrā dadhāti ।।
Tarjimasi: Ruh(jon) – nomoddiy, faqat aqlga nisbatan tez harakat qiladi. His qilish – hamma narsani bilishga olib kelmaydi. Ruh hissiyotdan o’zib ketadi. U borliq harakatidagi barcha mavjud narsalarni ushlab turadi.
Demak, ruhiyat aql bilan bog‘liq bo’lib, haqiqiy bilimga u orqali erishiladi. O’z davrida Aristotel ham Ruhni aqlga bog‘lagan. Uning fikricha, ruhning oliy jihati - aql bo’lib, u ruhning eng pastki funksiyalaridan tashkil topib, taraqqqiyot davomida ruhning eng yuqori funksiyasi – eng oliy aqlga aylanadi. Keyinchalik Gegel falsafasida bu fikrlar yanada rivojlantiriladi. Shuningdek, hindlarning aytishicha, jon osmondagi bir xil holat va kayfiyatda tushadigan yomg’ir suviga o’xshaydi. Asl moddasi turlicha bo’lib, yomg’irga quyilgan tilla, kumush, shisha, chinni, spool va sho’r tuproqdan yasalgan idishlarga yomg’ir suvi yig’ilsa, suvning ko’rinishi, mazasi va hidi o’zgaradi. Shunga o’xshash jon moddaga qo’shni bo’lganda unga hayot berishdan boshqa ta’sir ko’rsatmaydi. Modda ish qilishga tutinganda, uchta kuchdan birining ustunligi, ikkita maxfiysining unga yordam berishi sababli, har xil maqsadlarga muvofiq moddani ishga soladi. Demak, moddadagi jon arava mingan kishiga o’xshaydi. Jon o’z istagiga muvofiq moddani ishga soladi, bu ishda sezgilar unga xizmat qiladi. Pok tangri tomonoidan unga berilgan raso aql uni to’g‘ri yo’lga boshlaydi. Hindlar aqlni “Narsalar haqiqatlarini ko’rishga vosita, oliy tangrini tanituvchi, kishini hammaga do’st va xalq qoshida maqtovli bo’lishiga yetkazuvchi”¹⁷⁶, deb tavsif qiladilar.
Agar yunonlar fikridan yana bu mavzu haqidagi hindlar xulosasiga qaytadigan bo’lsak, “Mandukya Upanishad”da moddiy va ruhiy olam o’rtasidagi mavjud g‘ov shunday tasavvur qilingan:
“Xuddi daryolar dengizga borib kuyulib o’z nomi va oqimi bilan yo’q bo’lib ketganidek, moddiy dunyodan rixlat qilgan ruh zoti ham Purushaga borib qo’shilib ketadi. Bu borada odamning asosiy musibati bu “avidya” — uning bilimsizligi, ya’ni atman va Brahman birligini bilmasligi”.
Tangri taoloning yaratuvchanlik qudrati, irodasi va faoliyatining targ‘iboti jabhasidagi hind diniy manbalarida moddiy tabiat va jonzotlarning biri ikkinchisi bilan azaldan o’zaro uyg‘unligiga katta ahamiyat berilgan, masalan, Bhagavadgitada aytilganki:
“Bilki, moddiy tabiat va tirik jonzotlarning ibtidosi yo’q...”.
Izoh. “Moddiy tabiatga o’xshab tirik jonzotlar ham abadiydir. Bu degani, ular yaratilgunlariga qadar ham mavjud bo’lganlar. Moddiy borliq aslida Oliy tangrining shaxsiyatida mujassam bo’lib, u zaruriyat tug‘ilganda “Mahatatva - oliy unsur” zamirida paydo bo’ladi. Ilohiy zaxiradagi tirik jonzotlarga o’zlarining shartli holatlari tufayli dastlab faoliyat ko’rsatishga izn berilmaydi. Ammo moddiy tabiat vujudga kelishi bilan tirik jonzotlar ham harakatlanish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Avvalida ular Oliy tangrining ruhiy zarrasi bo’lib, biroq, keyin o’zlaridagi sarkashlik xususiyatlari bois moddiylik holatiga bog’lanib qoladilar. Tirik jonzotlarga xos keyingi o’zgarishlar, turfa shakl-shamoyillar faqat ulardagi tana tufayli, lekin ruhiy mohiyatdachi, ularning tabiati bir xil”. Agar vedalarda ilohlar mavzusi va borliqning yaratilish masofasi unchalik chuqur tahlil etilmagan bo’lsa, brahmanizmda bu jihat ancha yuksak darajada o’z poyoniga yetdi.
Haqiqat qonuni.
हिरनमयेन पात्रेना सातयासयापीहीताम साहा।
तत्तवं पूषन्रपाव्रनु सतयधर्माय ढरष्तये।।
hiraṇmayena pātreṇa satyasyāpihitaṁ mukham ǀ
tat tvaṁ pūṣannapāvṛṇu satyadharmāya dṛṣṭaye ǁ¹⁷⁷
Tarjimasi: Haqiqatning yuzi – brilliant va oltin qopqoq sifatida o’ralgan. Bu to’siqni haqiqiy anglagan insongina ocha oladi.
Biz aqlimiz orqali miyamizdagi turli hil tushunchalar va konsepsiyalarni yaratamiz, bu bilm va haqiqatning yo’llaridir. Ammo biz narsalarni paydo bo’lishi haqidagi bilimimizni tartibga solamiz hamda haqiqat orqali xulosa qilishga harakat qilamiz. Haqiqiy bilim – bu mavjud haqiqatdir. Bu satyamdir. Satyam – bu arzimagan haqiqatning ko’rinishi emas, balki real haqiqatdir. Agar Surya tushuncha va konsepsiyalarning brilliant tuzilishini yo’q qilishga va ularni o’z tasavvur va barcha ko’rinishlar orqali joyiga qo’yishga xizmat qilsagina biz haqiqiy haqiqatga yetib kela olamiz.
Haqiqatning qonun va holati biz uchun aniq va ravshan ko’rsatilishi juda muhim. Biz narsalarni ko’rib o’rganishimiz shart. Bizning hozirgi vaziyatimizda yolg’on ham mavjud, chunki hamma bir-biridan farq qiladi. Biz farqlar o’rtasida vaziyatni muvozanatga keltirishga harakat qilamiz. Shundagina haqiqatga erishamiz. Agar biz o’zimizdagi barcha narsalarni o’z ichiga olgan mavjud narsalarni ko’rsak, haqiqat qonuni bizga ishlaydi. Bu yaxlit vaziyat tomonidan yaratiladi. Bizning ichki va tashqi vaziyatimiz o’zligimizning to’g’ri va tabiiyligiga bog’liq.