Upanishadlar va avesto

Ashem Vohū Vahishtem astī
Ushtā astī, Ushtā ahmāi,
Hyat ashāi Vahishtāi ashem¹⁷⁸.
Adolat eng yaxshi, yaxshidir hamda bu baxt.
Baxt solih uchun berilgan - adolat.
“Solihlik” iborasining ma'nosi shundan iborat haqiqat, muqaddaslik va toza poklik tushuniladi. Muqaddas Avestomizda “Adolat” maqtovga sazovor. Buning uchun “Staomi ashem” so'zlarida adolat maqtaladi. Aql va tananing pokligi bu dunyoning eng yaxshi boyligi va saodatidir. Haqiqat masalasida u eng yuqori darajaga erishadi. Eng asosiysi Bu dunyoda tug'ilganidan keyin insoniyat nimaga erishishi kerak bo'lgan barcha narsa haqiqatdir.
“Avesto”da yozilgan ba'zi ma'lumotnomalar Ashem Voxu duosini o'qigan kishi tomonidan erishilgan xayrli ishlar miqdori turli holatlarda samimiy va to'g'ri tushunish bilan izohlanadi. Unda bir bor aytilgan Ashem Voxining qiroatini to'g'ri tushunish bilan birga to’g’ri o'qish ham kerak. Bir kishi boshqa paytlarda o'n ming marta o'qishga loyiq deb hisoblanadi. Uyqudan uyg'onib, aqldagi hamma yomon fikrlar voz kechib, Ashem Voxini eslaydi. Bu duoni o’qishni ahamiyati shundaki erta davrda ertalab uyqudan turganda haqiqat - to'g'rilikka erishish kerak, va unga rioya qilish uning kundalik ishlari va foydali hayotiy faoliyat olib borishi kerak. Agar duoni o’qib, yolg’on so’zlasangiz barcha harakatlar besamar ketadi. O'qiganingizdan keyin unga muvofiq harakat qilish kerak. Hayot oxirida bo'lgan odam Ashem Voxu duosini chin dildan o'qiydi, u barcha yomon fikrlardan voz kechadi¹⁷⁹.
Shuningdek, hindlarning aytishicha, jon osmondagi bir xil holat va kayfiyatda tushadigan yomg’ir suviga o’xshaydi. Asl moddasi turlicha bo’lib, yomg’irga quyilgan tilla, kumush, shisha, chinni, sopol va sho’r tuproqdan yasalgan idishlarga yomg’ir suvi yig’ilsa, suvning ko’rinishi, mazasi va hidi o’zgaradi. Shunga o’xshash jon moddaga qo’shni bo’lganda unga hayot berishdan boshqa ta’sir ko’rsatmaydi. Modda ish qilishga tutinganda, uchta kuchdan birining ustunligi, ikkita maxfiysining unga yordam berishi sababli, har xil maqsadlarga muvofiq moddani ishga soladi. Aynan ikki mahfiy kuchni Atman va Braxman tashkil qiladi.
Qadimgi hind donishmandi Uddalaki Aruni Chxandogya Upanishad (छान्दोगयोपनिषद)da o’z o’g‘li Shvetaketga, obyektiv tarzdagi mavjudlik (Brahman) qat’iy ravishda tirik va notirik tabiatning barcha hodisalarida mavjud hamda bir vaqtning o’zida bu oliy obyektiv substantsiya subyektiv, individual ibtido (Atman)ga tengligini nasihat qiladi va bu tushunchalar o’rtasida o’zaro ziddiyat mavjudligini ham ta’kidlaydi.
Upanishadlardagi qarama-qarshiliklar tamoyili

1. 
   Xudo va mo’jizakor tabiat
   
2. 
   Rohatlanish va tarki dunyo
   
3. 
   Vaziyat va erkinlik
   
4. 
   Sukunat va harakat
   
5. 
   Paydo bo’lish va o’zgarish
   
6. 
   Faol va nofaol Brahman
   
7. 
   Vidya(bilim) va Avidya(bilimsizlik)
   
8. 
   Tug’ilish va tug’ilmaslik
   
9. 
   mehnat va bilim ¹⁸⁰
   

1. 
   Xudo va mo’jizakor tabiat.
   

Mo’jizakor tabiatni Xudo harakatga keltiradi. Harakatning obyekti – bu harakatlanish uchun asos bo’lgan shakl yoki narsa tushuniladi. Harakatning ko’rinmas shakli ruhiy shakl bo’lib, u barcha tanada yashaydi. Harakatning ko’p shakllari doim bog’liqlikda bo’ladi.

2. 
   Rohatlanish va tarki dunyo.
   

Barcha harakatlarning muhim jihati shundaki, u chegarasiz va abadiydir. Bu dunyo ne’matlaridan bahramand bo’lish rohatlanish harakati orqali kelib chiqadi hamda dunyo ne’matlaridan voz kechish tarki dunyochilikkka olib keladi. Ammo dunyo borlig’ini shunchaki tark etish emas, egoizm tamoyilidagi xohish istaklaridan kelib chiqqan holda ma’lum to’xtamga kelish kerak. Inson qachonki komillikka erishgandan so’nggina tarki dunyo qilish mumkin. Bu jarayongacha ilohiy Ananda yordamida egoizmga barham berishi lozim bo’ladi. Shuningdek, ba’zilar abadiylik hayotiga o’lim orqali erishish mumkin deydi, ammo bunday qarash mantiqqa to’g’ri kelmaydi.
Agar inson egoizmdan voz kechsa, rohatlanish orqali xudbinlikdan ozod bo’ladi.

3. 
   Vaziyat va erkinlik.
   

Vaziyatlar ruhiy erkinliklar bilan nomuvofiq emas. Kishi doim mehnat bilan bog’lanmagan. Ammo doim bog’langanga o’xshab tuyuladi. U yagona Xudo, o’zlik va mavjudlikni anglash orqali ajralmas erkinlikni tushunishga to’g’ri keladi. Hayot va mehnat kishini to’laqonli qamrab oladi. Xudo hayotda yashash qonunlariga va mavjudligimizga rioya qilib yashashimizni boshqaradi.

4. 
   Sukunat va Harakat.
   

Sukunat va harakat yagona Brahmanga teng va ularning o’rtasidagi farqni qanday tushunishimizga bog’liq. Shuning uchun u makon va zamon g’oyasi bilan, uzoq va yaqin, subyektiv va obyektiv, ichki va tashqi, o’zlik va o’zga, birlik va ko’plik kabi qarama-qarshi tushunchalar bilan birga doim mavjud. Brahman – bu haqiqiy mavjudlik hamda bizning hamma biladigan narsalarimiz, ammo unda tasvirlab bo’lmaydigan katta amaliy tafovut mavjud.

5. 
   Paydo bo’lish va o’zgarish.
   

Ongimizdagi narsalarni tushunishimiz uni qanday ko’rishimizga bog’liq. Paydo bo’lish va o’zgarish, birlik va ko’plik, ikkalasi ham to’g’ri va ikkalasi ham bir xil. Ammo bu oddiygina ta’rif. Barcha o’zgarishlar paydo bo’lishdan kelib chiqadi. Biz o’z-o’zimizdan barcha o’zgarishlarni ko’ra olmaymiz¹⁸¹. Biz faqatgina o’zgarishlarni bilim orqaligina ko’ra olamiz. O’z-o’zidan barcha o’zgarishlarni ko’ra olish Brahmanga hosdir. Harakatning rivojlanishi davomida biz barcha o’zgarishlarni hoh bizning tanamizda, hoh u barcha mavjudliklarda bo’lsin ko’rishimizga to’g’ri keladi. Biz anglovchi bo’lishimizga to’g’ri keladi. Borliq bilan munosabatimizda biz o’zgarishlar davomida har bir narsani haqiqatga to’g’ri kelishini kuzatamiz. Barcha harakat, energiya, shakllar, sodir bo’lishlarni haqiqatga to’g’ri kelgan holda ko’rishimiz shart. Aynan bu sodir bo’lish va bilish jarayonini boshqarish Xudo tomonidan amalga oshirilishini tushunishimiz kerak.

6. 
   Faol va Nofaol Brahman.
   

Nofaol va Faol Brahman Xudoning ikki xususiyatidir. Biri o’zlik, biri Brahman. Ammo – bu harakatdan tashqarida. U o’zining nofaol mavjudligida barcha kichik o’zgarishlardan holi tutadi. Nofaollik bir holatdagi vaziyat va mavjudlikning asosi hamdir. Bular anglashning ijobiy va salbiy ko’rinishi hamdir. Biz sukunat va harakatni bir-biridan ajralmagan va bog’liqlikda ko’ramiz. Sukunat harakatda mavjud. Harakat sukunatda mavjud. Bundan tashqari, sukunat va harakatning o’ziga hos ko’rinishlari bor.

7. 
   Vidya (bilim) va Avidya(bilimsizlik).
   

Bilim va ko’p bilim tushunishimiz natijasidir. Agar aql haqiqiy g’oyadagi o’zgarishlar va ajratishlardek o’zini anglasa, keyin bilimni yo’qotadi. Shuningdek, aqldan yakka va ko’p bilim kelib chiqadi. Ko’p bilim – bilimsizlikka olib keladi.

8. 
   Tug’ilish va tug’ilmasllik.
   

Mutlaqlikning bu ikki harakatining sababi – bu biz tug’ilishning abadiy ekanligini anglashimizdadir. Shaxs o’zgarmas va abadiydir. U doim abadiylikka bo’ysunadi. Ba’zan u tushunishdan pasayadi va mavjud dunyodagi Brahmanga bo’ysunadi. U tug’ilish va o’limni qabul qiladi. Anglash jarayonida xudbinlikni bo’yniga oladi. Ruhiy va aniq mavjudlikda Xudo harakati bu jarayonni boshqaradi.

9. 
   Mehnat va bilim.
   

Mehnat va bilim o’rtasidagi zidlik uzoq vaqt davomida mavjud. Mehnat va bilim – hayotiy faoliyat harakteridir. Ruhiy bilim – bu haqiqiy bilim emas, haqiqiy bilim – bu kuzatishning haqiqiy asosidir¹⁸². Ruhiy o’y – bu bilim emas, haqiqatning ko’rinishi, ilohiy g’oyaviylikdir. U haqiqatning yuzida joylashgan oltin qopqoqdir.
Qadimgi davr yurtimiz, zardushtiylik va hind falsafasiga ko’ra, ziddiyatda ham mana shu tabiiy qarama-qarshiliklar birligi mavjuddir. Ziddiyadagi qarama-qarshiliklar birligi o’zini uning vayron etish va bunyodkorlik xususiyatlari orqali namoyon etadi. Ya’ni, har bir ziddiyatda vayron etish xususiyati bilan birgalikda bunyodkorlik, yangitdan yaratish xususiyati ham mavjud bo’ladi.
Ular o’rtasidagi kurash ziddiyatli vaziyatni tugatadi, ya’ni vayron etadi, ammo shu bilan birga uning qanday hal etilishidan qat’iy nazar, yangi vaziyat, yangi holat yuzaga keladi. Ana shu yangi vaziyatda ziddiyatning yaratuvchanlik xususiyati yashiringan bo’ladi. Ziddiyatning mazkur yaratuvchanlik qobiliyatini ko’ra bilish, uni anglash va o’z maqsadlarida ishlata olish ziddiyatning yaratuvchanlik yechimi bilan bog‘liq bo’lgan vaziyat hisoblanadi. Ziddiyatlarni doimo yaratuvchanlik sari yo’naltira bilish ma’lum bilim va malakalarni talab etadi. Aynan Avestoda ezgulik va yovuzlik, xitoy falsafasida In va Yan, Atman va Braxman tushunchalari o’rtasidagi ziddiyat oxir-oqibat yangilikka olib keladi. Bu falsafiy hamda tarixiy tushunchalar mohiyatan bugungi globallashuv jarayonida o’z kuchini hamda ta’sirini saqlab kelmoqda.
Zardushtiylik ta’limoti o‘zaro zid ikki asos – ezgulik va yovuzlik kurashidan bahs etar ekan, axloq tamoyillari dastavval ularning timsollari – Ahura Mazda va Axriman orqali ifodalanadi. Ahura Mazda barcha yaxshilik va ezguliklar ifodasi bo‘lsa, Axriman yovuzlik va razolat ramzidir.
Zero, bu ibtidoiy ruhlar egizak bo‘lsalar ham o‘z fikri, so‘zi va amallari bilan bir-biriga qarama-qarshidir. Bu ikki ruh dunyoni boshqarishda bir tomondan ezgu amal tufayli yorug‘ olamni yashartirsa (Ahura Mazda), ikkinchi tomondan, yovuz amallar asosida zulmat dunyosini kengaytirishga intiladi (Axriman). Bu jarayonda ular o‘zlarining yordamchilariga tayanadilar. Ular ham o‘z homiylari xarakteriga ko‘ra ijobiy va salbiydirlar.
Ahura Mazda yaratgan barhayot ma’budlar dunyoni ezgulik bilan abadiy go‘zal qilish uchun faqat yaxshi va savob ishlarga safarbar qilinganlar. Bular quyosh xudosi Mitra, yer, suv, hosildorlik ma’budasi Anaxita, ezgu fikr ma’budasi Vaxumana, munosib qudrat xudosi Xmatra Variya, haqiqat va adolat ma’budasi Asha, halollik va iffat ramzi – Spenta Armayti, salomatlik ma’budasi Xarvatat, mangulikka homiylik ma’budasi Amertat bo‘lib, ular yovuzlik kuchlarini daf etishda Ahura Mazdaga madadkor sifatida yuksak axloqiy maqomlarning muayyan jihatlarini o‘zida ifodalaydilar. Tangri esa bu jihatdan har biriga namuna va rag‘batlantiruvchi homiydir. Chunki Ahura Mazda axloqiy-ma’naviy poklanish va ezguliklar ijodkori va manbai hisoblangan. Zardushtning ezgu so‘z va ulug‘ nom h aqidagi savoliga Tangrining bergan javoblarida bu fazilat yanada yorqin namoyon bo‘ladi.
Ne so‘z eltar yutuqqa
Nedur ul dardlarga em,
Ne so‘z ajinalarning
Yovligini barbod etar?
Foniy dunyoda ne so‘z
Ezgulikka yug‘rilgan?
Ul ulug‘ nomni aytgil
Go‘zal ezgu nomni ayt¹⁸³.
Ahura Mazda bu so‘z va nom mening nomimdir, deya o‘zining (yigirmata) xosiyatlarini sanab o‘tadi. Jumladan, bular – qudrat, haqiqat, ezgulik, bilim, valilik, avliyolik, jo‘mardlik, holislik va boshqalar. Bularning har biri “Avesto” va zardushtiylik dinining boshqa kitoblaridagi rivoyatlar, savol-javoblar va qator voqealar bayonida namoyon bo‘ladi. Insonlarga saboq beradi. Qabohat, razillikka nisbatan g‘azab, yaxshilik, olijanoblikka muhabbat uyg‘otadi. Haqiqat nurlari ostida odamlarni komronlik va shodmonlik manziliga eltish Ahura Mazda bosh bo‘lgan ezgulik kuchlarining oliy maqsadidir.
Bu maqsadga erishish insonni ulug‘lash, uni barcha salbiy xislatlardan xalos etish yo‘lidagi kurashda murosasiz bo‘lishni taqozo qiladi. Ahura Mazdaning o‘zida barcha insoniy fazilatlar mujassamlashgani bois u ibodatga, e’zozu hurmatga sazovor bo‘lgan. Osmonu falakda tursa ham erdagi barcha yaxshi va ezgu amallarni boshqaradi. Shu jihatdan u real inson qiyofasidagi go‘zallik va ezgulik timsoli hamdir. Tangri o‘z dinining targ‘ibotchisi Zardushtga esa aql-idroki va bilimlarini ato qilgani uchun ham u zukko va “imonli banda”dir. Donishmand sifatida esa niyat xolisligi, lutfu nafosat va andesha, yaxshilik dunyosiga xizmat qilish, qalbdan yovuzlikni chiqarish, tan va ruh pokligiga intilish, so‘z va qasamyodga sadoqat kabi ezgu amallarning rahnamosi va targ‘ibotchisidir.
Binobarin, ma’noli so‘z, ovozning yoqimliligi, she’rlarni chiroyli o‘qiy olish va duolar tilovatida me’yorini saqlay bilish estetik saviyaning mezoni hamdir. “Yasna”da ta’kidlanishicha, Zardusht tug‘ilgan paytdayoq she’riy duolarni to‘rt marta to‘xtab-to‘xtab ovozini baland qilib, ifodali o‘qigan.
“- Ey, Mazda!
Qachonki kimsa oshkor yo pinhon nimanidir so’rasa, kichik gunohlardan xalos bo’lib, ulkan gunohlardan parhez qilmoqchi bo’lsa, sen uning o’zingni o’tkir nigohlaring bilan nazorat qil va barchani Ashah – Haqiqat nurlari ostida hidoyatga boshla”¹⁸⁴. Yasna 31-hot.
“Shunday zotning so’zlariga quloq tutginki, u Ashah – Haqiqat bilan andisha qilsin; shunday farzonaga bog’langinki, tiriklikning darmonbaxshi bo’lsin; shunday odamga yuz burginki, so’zda rostgo’y, tavono va burro tildir.

• 
  Ey, Mazda Ahura!
  

Muqaddas olovning ilohi bo’lmish Ozar bilan har ikki guruhning eng so’nggi manzilini oshkor aylagil!”¹⁸⁵. Yasna 31-hot.
Bu jarayon “Avesto”da ezgulik va yovuzlik borasida kurashda ham o’z ifodasini topganligini ko’rish mumkin. Jumladan, Zardusht o’zining xayotdagi notinchlik, xavotir va ayni paytda ezgulik g'alabasiga umidini quyidagicha ifodalagan:
“Ey, Mazda! Qaysi yerlarga, qaysi yurtlarga yuz tutmayin? Meni qarindosh-urug'larimdan, do'stlarimdan ajratdilar. Mendan uzoqlashgan xamkorlarim (dexqon-lar) ham mamlakatning a’yon-ashroflari ham meni ranjitmoqdalar.
Ey, Axura-Mazda! Men seni qanday xushnud etayin?
Ey, Mazda! Nechun notavon (kambag'al) ekanligim o'zimga ayon. Buning sababi shuki, mol-mulkim nixoyatda oz va kishilarim xam kam.
Ey, Axura! Men toleim pastligi uchun ko'nglimdagi xafalikni izxor etaman. Sen ishlarimga bir nazar sol. Men sendan madad berishingni va qo'llab-quvvatlashingni so'rayman, faqat shu ko'nglimga dalda berur.
Ey, Mazda! Qachon tong otib, shunday bir kun boshlanadiki, unda Oshani (xaq va odil nizomni) xalos etishni istaganlar xikmat va aql-idrok bilan Ezgu­lik dunyosini yaratish yo’lida o’z maqsadlariga yetadilar? Ey, Mazda! Men faqat sening ta’limotingni tanladim.
Yomon ishlar bilan badnom bo'lib yurgan buzg'unchi Drugvand (aldoqchi, kazzob) qishloq va o'lka elini yaxshilik tomonga o'zgartirmoqchi bo'lgan o’sha dastyorlarini yo'ldan ozdirmoqda.
Drugvandga qarshi butun dilu joni va butun kuchi bilan olishgan kishigina jahon ahdini ezgulik yo'liga boshlay olur”¹⁸⁶.
O’z davrida Nitshe faylasuf sifatida, aytish mumkinki, ahloqiy, ma’naviy va ruxiy jihatdan inson imkoniyatlari chegarasidan chiqib ketgan, undan yuqoridan turgan ongni mujassamlashtirgan Zardusht bilan o’zini tenglashtiradi. Ya’ni, kishilik tarixida ilk martda kayhoniy qarashlarni, ilohiy g’oyalarni ilgari surgan Zardusht bilan hamfikr bo’ladi. Qalb iztiroblarini, iddaolarini, hayotiy va falsafiy qarashlarini u orqali ifodalaydi. Zardusht Nitshe uchun g’oya tashuvchi, fikrni ehtirosli va g’oyat betakror tuyg’ular orqali bayon etuvchi vositaga aylanadi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu asarda chuqur psixologik holat bilan mantiqiy asos hayratlanarli darajada uyg’unlashgan. Nitshe iztiroblarini, qalb zarbalarini, titroqlarini, besaranjon, beoromu behalovat, oliy maqomdagi dramatizmning kuchi ruhiy holat orqali ifoda etadi.
“Qarang, men sizlarga a’lo odam haqida ta’limot berajakman”.
Favqulotda kuchli – zaminning mazmuni. Sizni irodangiz aytsin “Mayli, favqulotda kuchli zaminning mazmuni bo’lsin!”¹⁸⁷
Favqulotda kuchli. Bu jamiyatning saralangan, tabiiy tanlangan qatlamiga, elitasiga daxldor odam. Nitshening favqulotda kuchli odamni ko’rgisi kelyapti. Ma’naviy barkamol, intellektual jihatdan yuksak, qudratli, shijoatli, bag’rikeng, to’g’ri so’z, barkamol odamni sog’inyapti. Hayotda shunday odamlar mavjud bo’lishini balkim orzu qilgandir. Balki shunday odamlar mavjudligiga ishongandir. Jamiyatda favqulotda kuchli odamga, ya’ni barkamol odamlarga ehtiyoj hamma vaqt bo’lgan va hozir ham bor, u bizga shuni yana bir bor eslatayotgandek.
Inson idroki, so‘z va ishi mo‘tabardir degan qarash Upanishad va “Avesto”ning butun mazmuniga singib ketgan. Shu fazilatlarning mushtarakligi inson dunyoqarashi va faoliyatining qimmatini belgilaydi. Shuning uchun ham ularda so‘z yaxshi fikr va ezgu amalning ifodasi, voqe bo‘lish vositasidir. Inson fitratan ojiz va zaifdir. Odamzoddagi bu ojizlikni ko’pgina allomalar ham e’tirof etganlar. Masalan, yana bir mashxur farang yozuvchisi Montang: “Naqadar dono, bilimdon bo’lishni istasak-da, ohir-oqibat insonmiz. Insondan ham nochor, ojiz yana nima bor?!”- deya xitob qiladi. Donishmand shoirimiz Usmon Azimning so’zlari bunga hamohang: “ Dunyoni ko’rdim: ichida odamzod- chala imorat…”.
Shu o’rinda, bu zaiflik qanday ma’noda ekanini anglab olish muhim. Zero, inson o’zida zaiflik holatini Yaratuvchiga nisbatan his qilgandagina, bir ma’no kasb etadi. Aks holda, u umidsizlik, tushkunlik va g’am-qayg’uning uyasi bo’lib qoladi. Ana shu ma’noda inson o’zining zaifligini anglab yetishi katta fazilatdir. Kibrlanish esa johillik va tushunmaslikdan kelib chiqadi. O’zini bilgan kishi kamtarin va tavoze’li bo’ladi. Shuning uchun ham insoniyat o’zini - “chala imorat”ni butlash uchun doimo komilikka intiladi. To’g’ri, Yerda ko’p narsa cheklangan, masalan, jonzotlarning umri, jismoniy va aqliy imkoniyatlari, “sabr kosasi”ning sig’imi, tabiiy zahiralar, yer maydoni, suv, havo. Insonga oid ayrim narsalarning esa chek-chegarasi yo’qdek. Masalan, o’y-hayollar, orzu-istaklar, nafs. Ammo bularning uchalasiga ham erk berib bo’lmaydi. Chunki dunyodagi hamma boyliklarning bir joyga to’plashning mutlaqo imkoni, qolaversa foydasi ham yo’q.
Shunday qilib, Tabiatga sig’inish jarayonidan boshlab Yagona Xudo o’nlab dinlarga ajraldi. Bular insoniyat tarixida hech to’xtamagan qon to’kishlar bilan bordi. Odamzot sinflar, toifalar, chegaralarga ajraldi va bular ham tinimsiz qon to’kishlarda davom etdi. …XXI asrga kelib ajralish va ajratilish g’oyasi eskirdimikin? Qonli tarix sahifasidan anaxronizm sifatida tushib qoldimikin?” Bu savol zamirida ko’zda tutilgan muammo yechimini izlash ma’rifat sohiblarining hamishalik ezgu orzusi bo’lib kelgan.