Urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

2.3. Tadqiqot o’tkazish uslublari

O‘zbekiston tuproq-iqlim sharoiti uchun ilk bor 1950 yilda M.N Kulakova tomonidan qovoqchaning Grecheskiye 110 navi yaratilgan va rayonlashtirilgan. O‘simlikshunoslik ITI tomonidan 2015-2016 yillarda qovoqchaning Unumdor va Gʻayrat nomli uzun palakli navlari rayonlashtirilgan. 1989 yilda Sh.Jabborov Zarafshon vohasida qovoqchani yetishtirishda 20 aprelni maqbul muddat deb tavsiya etgan. Respublikamizda iqlim sharoitining o‘zgarishi va aholi sonining ko‘payishi hisobiga iste’molning ortishi munosabati bilan bugungi kunda qovoqchaning seleksiyasi va urug‘chiligi hamda urug‘dan va ko‘chatdan ekishning maqbul muddatlarini belgilash bo‘yicha tadqiqotlar olib borish zarur.
Bugungi kungacha O‘zbekistonda qovoqchani mahsulot uchun hamda ekinbop urug‘larini yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy ishlar olib borilmagan. Shundan kelib chiqqan holda dissertasiyada: Toshkent viloyati sharoitida yetishtirishga mos navlarni tanlash; agrotexnika ishlarini yengillashtirish uchun ixcham palakli navlarni ajratish va ishlab chiqarishga joriy etish; qovoqchaning urug‘lik mevalarini yetishtirish usullari; ekish muddatlarini belgilash bo‘yicha tadqiqotlar natijalari bayon etilgan. Bu esa, shubhasiz, urug‘chilikni rivojlantirish, parhezbop qovoqchaning mahsulotlariga ichki va tashqi bozor talablarini qondirish, yer resurslaridan samarali foydalanish, bahorgi va takroriy ekin ekish muddatlarida mahsulot va urug‘lik mevalarni yetishtirishga xizmat qiladi.
Tajribalar O’zbekiston Paxtachilik ilmiy tadqiqot instituti tomonidan ishlab chiqilgan uslubiy qo’llanmalar (“Методика полевых опытов с хлопчатником в условиях орошения». Taшкент, 1981” ) asosida olib borildi. Tajriba qo’yish oldidan genetik qatlamlar bo’yicha tuproq namunalari olinib, ulardagi chirindi Tyurin I.V, yalpi azot va fosfor Malseva I.M. va Gritsenko L.P., oson o’zlashtiruvchan nitrat Granvald-Lyaju, harakatchan fosfor miqdori Machigin V.P. uslublarida aniqlandi.
To’liq va sog’lom ko’chat olish va yuqori hosil yetishtirishning asosiy omillaridan biri tuproq unumdorligi hisoblanadi. Tuproqdagi ozuqa elementlarining miqdorini aniqlash maqsadida biz tajribalar qilish oldidan va vegetatsiya davrining oxirida tajriba dalasining 5 nuqtasidan konvyert usulida tuproq namunalarini ,0-20, 20-40, 40-60, 60-80, 80-100 sm qatlamlaridan oldik. Viloyat agrokimyo laboratoriyasi ma’lumotlariga ko’ra, tajriba dalasining tuproqlari, ozuqa elementlarining miqdori bo’yicha o’rtacha ta’minlangan tuproqlar qatoriga kiradi.

Tuproq qatlami	Pp ppt	Ph ph	ms
0-20	0,60	7,89	1,38
20-40	0,74	8,02	1,37
40-60	0,55	8,20	1,06
60-80	0,51	8,37	0,93
80-100	0,70	8,29	1,49

ph ko’rsatkich shuni ko’rsatyaptiki tuproqning yuza qatlami neytral pastki qavatlarida sho’rlanish darajasi yuqoriroq ekan. Mineral azotning mavsumiy dinamikasi, xususan nitratlarning o'simliklar tomonidan o’zlashtirilishi bilan bog'liq (Pryanishgshkov, 1945; Ermoxin, 1991; Chernenok, 1997; Malimbaeva, 2006 va boshqalar). Tekis tuproqlarda sabzavot ekinlarining azot bilan ta’minlanishi asosan nitrat azot bilan to’ladi.

Tuproqda nitratlarning to'planishi bevosita azotli o'g'itlar dozasi va ob-havo sharoitiga ham bog’liq. Qovoqcha ko'chatlarini o’g’itlash o’z ichiga mineral va organik o'g'itlashni oladi. Nihol unib chiqqandan bir hafta yoki o'n kun o'tgach, qovoqcha o'simligi ostiga 50 g o'g'it quyib, mullen eritmasi (1:10) bilan to’yintiriladi yoki mineral tarkib bilan 2-3 g karbamid va 5-7 g superfosfat eritiladi. Bir hafta o'tgach, har bir ko'chat uchun bir stakan miqdorida bir litr suvda bir choy qoshiq nitrofoska eritmasi bilan o’g’itlantiriladi. Hech qachon qovoqchaga xlorga asoslangan o'g'tdan foydalanmang! Qovoqcha uchun ekish joyi quyoshli, janubiy yoki janubi-g'arbiy tomonda, shamoldan himoyalangan, yer osti suvlari past, neytral tuproq tanlanadi. Qovoqcha o'sadigan joylarda (barcha turdagi qovoqcha, bodring, qovoq) qovoqchani kamida uch yil davomida yetishtirish mumkin emas, aks holda qovoqcha o'simliklariga xos kasallik xavfi juda yuqori bo'ladi. Ochiq maydonda qovoqchaga o’simligini o’stirish ko’chatni muntazam sug'orishni, so'ngra qatorlar orasini bo'shatishni va begona o'tlarni tozalashni, o’simlikni o'z vaqtida oziqlantirishni, shuningdek, agar bunday zarurat tug'ilsa, kasalliklar yoki zararkunandalarga qarshi kurashni o'z ichiga oladi. Ba'zan, agar qovoqchaning gullashi allaqachon boshlangan bo'lsa va bog'da asalarilar bo'lmasa, bunda sun’iy changlantirishni amalga oshirish kerak. Buning uchun erkak gul uziladi, uning gulbarglari kesiladi va gulchang urg'ochi gulning pistilasiga (gul markazida) surtiladi. Bitta erkak gul yordamida 2-3 ta urg‘ochi gul changlanishi mumkin. Bundan tashqari, asalarilar va boshqa hasharotlardan foydalanish kerak. Ularni jalb qilish uchun 1 choy qoshiq asalni, 1 stakan suvda eritib, ertalab hosil bo'lgan eritma bilan gulli o'simliklarga sepiladi.